ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઍન્ડેસાઇટ
ઍન્ડેસાઇટ (andesite) : અગ્નિકૃત ખડકો માટે હેચે તૈયાર કરેલા વર્ગીકરણ મુજબનો એક સબ-ઍસિડિક જ્વાળામુખી ખડક. તેમાં પ્લેજિયોક્લેઝ-ફેલ્સ્પારનું પ્રમાણ આલ્કલી ફેલ્સ્પાર કરતાં વધુ હોવાને કારણે તેનો સોડા-લાઇમ શ્રેણીમાં સમાવેશ કરેલો છે. પ્લેજિયોક્લેઝ-ફેલ્સ્પારનું પ્રમાણ અન્ય ખનિજો કરતાં વધુ હોય છે. તેમાં આલ્કલી ફેલ્સ્પારનું પ્રમાણ અલ્પ હોય છે. ઓગાઇટ, હોર્નબ્લેન્ડ અને બાયોટાઇટ એ…
વધુ વાંચો >ઍન્ડેસિન
ઍન્ડેસિન : પ્લેજિયોક્લેઝ શ્રેણીનું ખનિજ. રા. બ. – mNaAlSi3O8 સાથે nCaAl2SiO8, Ab70An30 – Ab50 An50; સ્ફ. વ. – ટ્રાયક્લિનિક; સ્વ. – ‘b’ અક્ષને સમાંતર ચપટા સ્ફટિક, સામાન્યત: જથ્થામય કે દાણાદાર, યુગ્મતા સામાન્ય જેવી કે કાર્લ્સબાડ, આલ્બાઇટ અને પેરિક્લિન નિયમ પ્રમાણે; રં. – રંગવિહીન, સફેદ, રાખોડી; સં. – આલ્બાઇટ મુજબ; ચ.…
વધુ વાંચો >એન્ડોર્ફિન અને એન્કિફેલિન
એન્ડોર્ફિન અને એન્કિફેલિન : 5થી 31 ઍમિનોઍસિડવાળા શરીરમાં જ બનતા 10થી 15 (અંત:જનીય endogenous) અફીણાભ (opioids) પેપ્ટાઇડ અણુઓ. તે મૉર્ફિન કરતાં અલગ રાસાયણિક બંધારણ ધરાવે છે, પરંતુ અફીણાભ સ્વીકારકો (opioid receptors) સાથે સંયોજાઈને કોષમાં પ્રવેશે છે. તેમનાં ત્રણ મુખ્ય કાર્યો છે : (1) પીડાનાશન, (2) ચેતાવાહક (neurotransmitter) તરીકે અને (3)…
વધુ વાંચો >એન્ડૉર્સમેન્ટ (શેરો)
એન્ડૉર્સમેન્ટ (શેરો) : હૂંડી અથવા ચેકના માલિકીહકો તેના અંતિમ ધારક અથવા તેમાં દર્શાવેલી નામજોગ વ્યક્તિને મળે તે હેતુથી પરક્રામ્ય દસ્તાવેજ પર ઠરેલો શેરો. ભારતમાં આ પ્રકારનો શેરો પરક્રામ્ય દસ્તાવેજ અધિનિયમ 1881ની જોગવાઈને અધીન હોય છે અને આવો શેરો દસ્તાવેજના પાછળના ભાગ પર અથવા તેની સાથે જોડેલા કાગળ પર કરવામાં આવે…
વધુ વાંચો >ઍન્ડ્રિચ, ઇવો
ઍન્ડ્રિચ, ઇવો (જ. 9 ઑક્ટોબર 1892, હંગેરી, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 13 માર્ચ 1975, બેલગ્રેડ, યુગોસ્લાવિયા) : સર્બો-ક્રૉએશિયન નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાના લેખક. તેમને 1961માં નોબેલ પુરસ્કાર અપાયો હતો. ઍન્ડ્રિચનો ઉછેર વિવિધ ધર્મ અને જાતિના લોકોના સંઘર્ષયુક્ત વાતાવરણમાં થયો હતો. શિક્ષણ સરજેવો નામના શહેરમાં. પ્રિય વિષય ફિલસૂફી. ઉચ્ચશિક્ષણ ઝગ્રેબ, વિયેના, ક્રેકો અને…
વધુ વાંચો >એન્ડ્રિયેલિસ
એન્ડ્રિયેલિસ : વનસ્પતિઓના દ્વિઅંગી વિભાગનું એક ગોત્ર. આ ગોત્ર એક જ કુળ એન્ડ્રિયેસીમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યું છે. એન્ડ્રિયેસી કુળ એન્ડ્રિયા, એક્રોસ્કિસ્મા અને ન્યૂરોલોમા નામની ત્રણ પ્રજાતિઓ ધરાવે છે. આ ગોત્રનું વિતરણ ઉત્તર ધ્રુવ, દક્ષિણ ધ્રુવ અને ઉચ્ચપર્વતીય (alpine) પ્રદેશોમાં થયેલું છે. તે દ્વિઅંગીના ઉપવર્ગો સ્ફેગ્નિડી અને બ્રાયિડીનાં મધ્યવર્તી લક્ષણો ધરાવે…
વધુ વાંચો >ઍન્ડ્રુઝ, ચાર્લ્સ ફ્રિયર
ઍન્ડ્રુઝ, ચાર્લ્સ ફ્રિયર (જ. 12 ફેબ્રુઆરી 1871, ન્યૂકેસલ-ઑનેટાઇન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 5 એપ્રિલ 1940, કોલકાતા) : દીનબંધુ ઍન્ડ્રૂઝ તરીકે જાણીતા, ખ્રિસ્તી ધર્મના સાચા ઉપાસક તથા ગાંધીજીના નિકટના સાથી. તેમના પિતા ધર્મોપદેશક હતા. તેમનું શાળાકીય શિક્ષણ બર્મિંગહામમાં તથા ઉચ્ચ શિક્ષણ કેમ્બ્રિજમાં. તેમણે ત્રણ પ્રશિષ્ટ વિષયો (classical tripos) સાથે પ્રથમ વર્ગમાં પદવી મેળવી…
વધુ વાંચો >ઍન્ડ્રેડાઇટ
ઍન્ડ્રેડાઇટ : ગાર્નેટ વર્ગનું ખનિજ. રા. બં. – Ca3Fe2 (SiO4)3; સ્ફ. વ. – ક્યુબિક; સ્વ. – ડોડેકાહેડ્રોન કે ટ્રેપેઝોહેડ્રોન સ્વરૂપ કે બંનેના સહઅસ્તિત્વ સાથેના સ્ફટિકો જથ્થામય કે દાણાદાર; રં. – પીળાશ પડતો લીલો, લીલો, લીલાશ પડતો કથ્થાઈ, કથ્થાઈ, રતાશ પડતો કથ્થાઈ, કાળો; ચ. – કાચમયથી રાળ જેવો; ભ્રં. સ. –…
વધુ વાંચો >એન્ડ્રોગ્રાફિસ
એન્ડ્રોગ્રાફિસ : જુઓ કરિયાતું.
વધુ વાંચો >ઍન્તૉનિયોની માઇકલએન્જેલો
ઍન્તૉનિયોની માઇકલએન્જેલો (જ. 29 સપ્ટેમ્બર 1912, ફેરારા, ઇટાલી; અ. 20 જુલાઈ 2007, રોમ, ઇટાલી) : ઇટાલિયન ફિલ્મસર્જક. બૉલોના યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્ર અને વાણિજ્ય સાથે 1935માં સ્નાતક થયા. કારકિર્દીની શરૂઆત વર્તમાનપત્ર માટેનાં લખાણોથી થઈ. શરૂઆતમાં મેન્ટલ હૉસ્પિટલ ઉપર એક વૃત્તચિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. 1935થી 1939 સુધી બૅન્કમાં નોકરી કરી. 1939માં રોમમાં વસવાટ…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >