ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઑર્થોનાઇસ
ઑર્થોનાઇસ – ઑર્થોશિસ્ટ (orthogneiss – orthoschist) : વિકૃત ખડકોના પ્રકારો. પૂર્વ અસ્તિત્વ ધરાવતા અગ્નિકૃત ખડકો પર થતી વિકૃત પ્રક્રિયાની અસરો દરમિયાન તેમાં ખનિજીય, રાસાયણિક તેમજ કણરચનાત્મક ફેરફારો થાય છે. આર્કિયન રચના તરીકે ઓળખાતી ભારતની ખડકરચનામાં આ ખડકપ્રકારો મળી આવે છે. વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે
વધુ વાંચો >ઑર્થોરહોમ્બિક વર્ગ
ઑર્થોરહોમ્બિક વર્ગ (orthorhombic system) : સ્ફટિકરૂપ પદાર્થો(ખનિજ વગેરે)ના છ સ્ફટિકવર્ગો પૈકીનો એક. આ સ્ફટિકવર્ગમાં સમાવિષ્ટ તમામ ખનિજ સ્ફટિકોમાં ત્રણ અસમાન લંબાઈના a, b, c સ્ફટિક અક્ષ હોય છે; તે અરસપરસ 900ને ખૂણે છેદે છે. સ્ફટિકની આગળથી પાછળ જતો અક્ષ ‘a’ નામથી અને (કેટલાક અપવાદ સિવાય) ટૂંકો હોવાથી ‘brachy’ તરીકે ઓળખાય…
વધુ વાંચો >ઑર્થોસિલિકેટ ખનિજો
ઑર્થોસિલિકેટ ખનિજો : સિલિકેટ ખનિજોનો એક વર્ગ. મૅગ્મામાંથી ઉદભવતાં ખનિજો મૅગ્માજન્ય ખનિજો અથવા આગ્નેય ખનિજો (pyrogenetic minerals) તરીકે ઓળખાય છે. મૅગ્માના બંધારણમાં ઑક્સિજન અને સિલિકોન વિપુલ પ્રમાણમાં રહેલાં તત્વો છે. પરિણામે અગ્નિકૃત ખડકોમાં મળી આવતાં ખનિજો મુખ્યત્વે સિલિકેટ અને સિલિકા છે. સિલિકા ઉપરાંત થોડાં અન્ય ઑક્સાઇડ ખનિજો પણ અગ્નિકૃત ખડકોમાં…
વધુ વાંચો >ઑર્ફિઝમ
ઑર્ફિઝમ (Orphism) : આધુનિક ચિત્રકલાનો એક વાદ. તેનું નામકરણ 1913માં ફ્રેંચ કવિ ઍપૉલિનોરે (Apollinaire) કર્યું હતું. વાસ્તવિક જગતમાંથી કોઈ પણ ઘટકો કે આકારોનું અહીં કૅન્વાસ પર અનુકરણ કરવાની નેમ નથી, પણ માત્ર કલાકારના મનોગતમાં પડેલી કપોલકલ્પનાને લાલ, પીલો અને વાદળી – એ ત્રણ મૂળ રંગો વડે તેમની છટા (tints) સહિત…
વધુ વાંચો >ઑર્બિક્યુલર સંરચના
ઑર્બિક્યુલર સંરચના : અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી વિશિષ્ટ પ્રકારની સંરચનાનો ક્વચિત્ મળી આવતો એક વિરલ પ્રકાર. મુખ્યત્વે ગ્રૅનાઇટ કે ડાયોરાઇટ જેવા સંપૂર્ણ સ્ફટિકમય કણરચના ધરાવતા કેટલાક અંત:કૃત ખડકોમાં ક્યારેક આ સંરચના જોવા મળી જાય છે; એમાં તેનો મધ્યસ્થ ભાગ (nucleus) કોઈક આગંતુક ખડકનો બનેલો હોય અને તેની આજુબાજુ વિવિધ ખનિજીય…
વધુ વાંચો >ઓર્મુઝ
ઓર્મુઝ (Hormuz) : ઓર્મુઝની સામુદ્રધુની ઉપરનો ઈરાનમાં આવેલો એ નામનો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : 260 34′ ઉ. અ. અને 560 15′ પૂ. રે. વિસ્તાર 41 ચોકિમી. બંદર અબ્બાસથી પૂર્વમાં આશરે 80 કિમી. દૂર આધુનિક મિનાબ શહેરની નજીક ઓર્મુઝ શહેર આવેલું હતું. ઓર્મુઝની સામુદ્રધુની ઓમાનના અખાતને પર્શિયન અખાત સાથે સાંકળે છે.…
વધુ વાંચો >ઑર્લેન્ડો
ઑર્લેન્ડો : યુ.એસ.ના ફ્લોરિડા રાજ્યના મધ્યવિસ્તારમાં આવેલા ઑરેન્જ પરગણાનું ઔદ્યોગિક મથક. ભૌ. સ્થાન : 280 32′ ઉ. અ. 810 22′ પ. રે.. 1844ના અરસામાં લશ્કરના એક થાણાના વસવાટમાંથી આ નગર ઊભું થયું હતું; તેને 1856માં પરગણાના મથક તરીકે તથા 1875માં નગર તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી હતી. તેનું મૂળ નામ જર્નિગન…
વધુ વાંચો >ઑલ ઇન્ડિયા કાઉન્સિલ ઑવ્ સ્પૉર્ટ્સ
ઑલ ઇન્ડિયા કાઉન્સિલ ઑવ્ સ્પૉર્ટ્સ : અખિલ ભારતીય રમતગમત સમિતિ. સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ દરમિયાન, રાષ્ટ્રસેવાની ધગશથી વ્યાયામનો વિકાસ થયો હતો. પરંતુ સ્વતંત્ર થયા પછી આ પ્રકારની લોકપ્રવૃત્તિમાં ઓટ આવી. રમતગમતને પ્રોત્સાહન આપવા વિવિધ પગલાં લેવામાં આવ્યાં અને 1954માં ભારત સરકારે ઑલ ઇન્ડિયા કાઉન્સિલ ઑવ્ સ્પૉર્ટ્સની રચના કરી; તેનાં મુખ્ય કાર્યો નીચે…
વધુ વાંચો >ઑલ ક્વાયેટ ઑન ધ વેસ્ટર્ન ફ્રન્ટ (1930)
ઑલ ક્વાયેટ ઑન ધ વેસ્ટર્ન ફ્રન્ટ (1930) : સર્વપ્રથમ યુદ્ધવિરોધી બોલપટ. યુનિવર્સલ સ્ટુડિયો દ્વારા નિર્મિત અને એરિક મારીઆ રિમાર્કની યુદ્ધવિરોધી મહાન નવલકથા ઉપર આધારિત આ ફિલ્મ આજે પણ યુદ્ધવિરોધી ફિલ્મોની શ્રેણીમાં અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. જર્મનીએ આ ફિલ્મ ઉપર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો, તે છેક 1960માં ઉઠાવ્યો. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ ઉપર આધારિત આ…
વધુ વાંચો >ઑલપોર્ટ, એફ. એચ.
ઑલપોર્ટ, એફ. એચ. (જ. 22 ઑગસ્ટ 1890, મિલવૉકી, વિસ્કોન્સીન, યુ. એસ.; અ. 15 ઑક્ટોબર 1979, કેલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : સામાજિક મનોવિજ્ઞાનની શાખાના સંસ્થાપક. આખું નામ ઑલપોર્ટ ફ્લોઇડ. 1919માં તેમણે હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી હતી અને ઇન્સ્ટ્રક્ટર તરીકે 1922 સુધી ત્યાં જ રહ્યા. ત્યારબાદ તે યુનિવર્સિટી ઑવ્ નૉર્થ કેરોલિનામાં સહપ્રાધ્યાપક…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >