ખંડ ૨
આદિવિષ્ણુથી ઈલાઇટિસ
ઇલેકટ્રોન વિવર્તન
ઇલેક્ટ્રૉન વિવર્તન (electron diffraction) : સ્ફટિકની અંદર બહુ પાસે પાસે આવેલા પરમાણુ સમતલો વડે થતું વિવર્તન (દ) બ્રૉગ્લી નામના ફ્રેન્ચ વિજ્ઞાનીએ 1924માં વિચાર્યું કે કુદરત બે મૂળભૂત રાશિઓની બનેલી છે : (1) દ્રવ્ય (કણ) અને (2) વિકિરણ. આ બંને રાશિઓને અનુલક્ષીને કુદરત સંમિતિ (symmetry) ધરાવતી હોવી જોઈએ. માટે જો વિકિરણને…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોન સ્થાનાંતર પ્રક્રિયાઓ
ઇલેક્ટ્રૉન સ્થાનાંતર પ્રક્રિયાઓ (electron transfer reactions) : એક યા વધુ ઇલેક્ટ્રૉન એક પરમાણુ કે આયનમાંથી અન્ય તરફ સ્થાનાંતર કરે તેવી પ્રક્રિયા. આવા ઇલેક્ટ્રૉન સ્થાનાંતરને પરિણામે ‘રેડૉક્સ’ (reducing-oxidising) પ્રક્રિયા બને છે. અપચાયક (reducing) પદાર્થમાંથી ઇલેક્ટ્રૉન ઉપચાયક (oxidising) પદાર્થમાં જાય છે. જોકે બધી જ રેડૉક્સ પ્રક્રિયાઓ ઇલેક્ટ્રૉન સ્થાનાંતર દ્વારા જ થાય છે…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોનિક્સ
ઇલેકટ્રોનિક્સ વાયુ, શૂન્યાવકાશ અથવા અર્ધવાહક(semi-conductors)માંથી પસાર થતા વિદ્યુતભારિત કણોને લગતું વિજ્ઞાન અને તેની ટૅક્નૉલૉજી. ફક્ત ધાતુમાંથી થતા ઇલેકટ્રોનના વહન ઉપર આધાર રાખતી પ્રયુક્તિઓનો સમાવેશ વિદ્યુત-ઇજનેરીમાં કરાય છે. વિદ્યુતજનિત્ર (generator), વિદ્યુત-મોટર, વીજળીનો ગોળો વગેરે આ ક્ષેત્રનાં ઉદાહરણો છે. ઇલેકટ્રોન બધાં જ દ્રવ્યમાંનો પાયાનો એકમ છે અને તે સર્વત્ર હાજર હોય છે.…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોનિક્સ : પરિપથના ઘટકો
ઇલેકટ્રોનિક્સ : પરિપથના ઘટકો સામાન્યત: ઇલેકટ્રોનિક ઉપકરણોમાં, વાલ્વ, ટ્રાન્ઝિસ્ટર તથા સંકલિત પરિપથ(IC)નો ઉપયોગ થાય છે. ઉપરાંત તેમનાથી થતી પરિપથરચનામાં, અવરોધ કે પ્રતિરોધ (resistor/resistance), કૉઇલ (coil), પ્રેરક (inductor), ધારિત્ર (capacitor) તથા પરિવર્તક (transformer) વગેરે ઘટકો(components)નો પણ ઉપયોગ થાય છે. પ્રતિરોધ : આ ખૂબ જ બહોળા વપરાશનો ઘટક છે. (1) કાર્બન રેઝિસ્ટન્સ,…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોનિક્સ : પાવર-સપ્લાય
ઇલેકટ્રોનિક્સ : પાવર-સપ્લાય વિવિધ પ્રકારના ઇલેકટ્રોનિક પરિપથોને વિદ્યુતશક્તિ પૂરી પાડનાર ઉપકરણ. ઘણાંખરાં ઇલેકટ્રોનિક સાધનો માટે એકદિશ પ્રવાહની જરૂર પડે છે. સામાન્ય રીતે જોઈએ તો આ બધાં ઉપકરણો માટેના શક્તિસ્રોત પરિપથ (power-supply circuit) માટે પ્રત્યાવર્તી (A.C.) આદાનનું એકદિશીકરણ (rectification) કરવામાં આવે છે અને તે માટે એકદિશકાર(rectifier)નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોફૉરિસિસ
ઇલેકટ્રોફૉરિસિસ (electrophoresis, વિદ્યુતકણ-સંચલન) : વિદ્યુતક્ષેત્રની અસર હેઠળ દ્રાવણમાં અથવા નિલંબન- (suspension)માં રહેલા વીજભારિત કણોનું અભિગમન. પ્રત્યેક કણ તેનાથી વિરુદ્ધની વિદ્યુતધ્રુવીયતા (electrical polarity) ધરાવતા વીજધ્રુવ તરફ જાય છે. સામાન્ય રીતે મોટાભાગના (નિલંબિત) ઘન કણો, તેમની ઉપર ઋણ વીજભાર હોવાથી ધન વીજધ્રુવ તરફ જ્યારે ધનાયનોનું અધિશોષણ થવાને લીધે ધનવીજભારિત એવા બેઝિક રંગકો…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોમિટર
ઇલેકટ્રોમિટર : અલ્પ મૂલ્યનાં વિદ્યુતવિભવ તેમજ વિદ્યુતધારાએ ચોકસાઈપૂર્વક માપવા માટેનું સાધન. સાચું માપ મળવાનું કારણ એ છે કે તે વિદ્યુતસ્રોતમાંથી શૂન્ય અથવા લગભગ શૂન્ય જેટલી વિદ્યુતધારા ઉપયોગમાં લે છે. તેથી ઊલટું, આવાં માપન માટેનાં ચલિત ભાગ ધરાવતાં સાધનો (વોલ્ટમીટર વગેરે) થોડીઘણી પણ વિદ્યુતધારા વાપરે છે એટલે તેમની દ્વારા સાચાં માપ…
વધુ વાંચો >ઇલેકટ્રોસ્કોપ
ઇલેકટ્રોસ્કોપ : વિદ્યુતભારનું અસ્તિત્વ તેમજ તેનો પ્રકાર જાણવા માટેનું સાધન. સમાન વિદ્યુતભાર વચ્ચે અપાકર્ષણ અને અસમાન વિદ્યુતભાર વચ્ચે આકર્ષણ તથા વિદ્યુત-ઉપપાદન(electric induction)ના સિદ્ધાંત પર ઇલેકટ્રોસ્કોપની રચના કરવામાં આવે છે. મહદ્અંશે તો સોનાના વરખવાળો ઇલેકટ્રોસ્કોપ વપરાતો હોય છે. તેની રચનામાં એક કાચની બરણીને અવાહક બૂચથી ચુસ્ત બંધ કરી, બૂચમાંથી એક સુવાહક…
વધુ વાંચો >ઇલ્ટન, ચાર્લ્સ
ઇલ્ટન, ચાર્લ્સ (જ. 29 માર્ચ 1900, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1 મે 1991, ઑક્સફર્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ) : પરિસ્થિતિવિજ્ઞાન(ecology)ના ખ્યાતનામ બ્રિટિશ વૈજ્ઞાનિક. તેઓ પર્યાવરણના મૂળ સિદ્ધાંતોના શોધક તરીકે જાણીતા છે. પ્રાણીઓના જીવનક્રમનો અભ્યાસ તેમના રહેઠાણની આસપાસની પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ રાખીને કરવો જોઈએ એવું તેમનું પ્રતિપાદન છે. આ અંગે ચાર્લ્સ ઇલ્ટને પોતાના વિચારો ‘એનિમલ ઇકૉલૉજી’ (1927)…
વધુ વાંચો >આદિવિષ્ણુ
આદિવિષ્ણુ (જ. 5 સપ્ટેમ્બર 1940, મછલીપટ્ટનમ્; અ. 2020 હૈદરાબાદ) : આધુનિક તેલુગુ લેખક. પૂરું નામ આદિવિષ્ણુ વિઘ્નેશ્વર રાવ. જન્મ ગણેશચતુર્થીને દિવસે થયો હોવાથી એમનું નામ વિઘ્નેશ્વર રાવ રાખેલું, મછલીપટ્ટનમ્ની હિંદુ કૉલેજમાંથી સ્નાતક, રાજ્યના માર્ગવાહનવ્યવહારમાં હિસાબનીશ અને પછીથી તેમાં લોકસંપર્ક અધિકારી તરીકે પદોન્નતિ કરેલી. કૉલેજજીવનમાં વાર્તાઓ લખવાનું શરૂ કરેલું. કૉલેજમાં ભણતા…
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય
આદિ શંકરાચાર્ય : જુઓ, શંકરાચાર્ય (આદ્ય)
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર)
આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર) : 1983માં સંસ્કૃત ભાષામાં નિર્માણ પામેલું સર્વપ્રથમ ભારતીય ચલચિત્ર. બારસો વર્ષ કરતાં પણ વધુ સમય પહેલાં ભારતમાં જન્મેલા અને વિશ્વની મહાન વિભૂતિઓમાં ગણાતા સંત-દાર્શનિક આદિ શંકરાચાર્યના જીવનદર્શનને રૂપેરી પડદાના માધ્યમ દ્વારા સામાન્ય જનતા સમક્ષ અત્યંત અસરકારક અને સુરુચિપૂર્ણ રીતે રજૂ કરવાનો આ એક અત્યંત સફળ પ્રયાસ છે.…
વધુ વાંચો >આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય
આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય : શત્રુંજયગિરિ પરનાં જૈન દેવાલયોમાં આદીશ્વર ભગવાનનું સૌથી મોટું અને ખરતરવસહી નામે પ્રસિદ્ધ જિનાલય. દાદાના દેરાસર તરીકે જાણીતા આ દેવાલયનો એક કરતાં વધારે વખત જીર્ણોદ્ધાર થયેલો છે, પરંતુ ઈ. સ. 1531માં ચિતોડના દોશી કર્માશાહે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરેલો, તેનો આભિલેખિક પુરાવો મંદિરના સ્તંભ ઉપર કોતરેલા 87 પંક્તિવાળા…
વધુ વાંચો >આદું
આદું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી અને ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક સંવર્ધિત (cultivated) તેજાનાની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Zingiber officinale Roscoe (સં. आर्द्रक; હિં. अदरक; અં. જિંજર; ગુ. આદું) છે. આદુંનું લૅટિન નામ એક સંસ્કૃત નામ ‘શૃંગવેર’ ઉપરથી પડ્યું હોય તેમ મનાય છે. ડાંગનાં જંગલોમાં મળતી જાતિ જંગલી આદું Zingiber…
વધુ વાંચો >આદ્ય તારકપિંડ
આદ્ય તારકપિંડ : વાયુવાદળોમાંથી બંધાયેલ તેજસ્વી વાયુપિંડ. બ્રહ્માંડમાં આવેલાં તારાવિશ્વોમાં તારા ઉપરાંત વાયુનાં વિરાટ વાદળો આવેલાં છે. અનેક પ્રકાશવર્ષના વિસ્તારવાળાં આ વાયુવાદળોને નિહારિકાઓ કહેવામાં આવે છે. અવકાશસ્થિત વાયુવાદળો તારાઓનાં ઉદભવસ્થાન છે. અવકાશના વાયુવાદળમાં કોઈ સ્થળે કંપ પેદા થતાં એ કંપનવાળા સ્થળે વાયુના કણો એકબીજાની વધુ નજદીક ખેંચાઈ વાયુની ગ્રંથિ બનાવે…
વધુ વાંચો >આદ્ય રંગાચાર્ય
આદ્ય રંગાચાર્ય (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1904, અગરખેડ, જિ. બિજાપુર, કર્ણાટક; અ. 17 ઑક્ટોબર 1984, બૅંગાલુરુ, કર્ણાટક) : કન્નડ નાટકકાર, વિવેચક, નવલકથાકાર અને ચિંતક. ‘શ્રીરંગ’ તખલ્લુસથી પણ લખતા હતા. જન્મ કર્ણાટકના બિજાપુર જિલ્લાના અગરખેડ ગામમાં થયો હતો. એમણે પુણેની ડેક્કન કૉલેજમાં અને લંડનની પ્રાચ્યવિદ્યાશાળા(School of Oriental Studies)માં અભ્યાસ કર્યો હતો. ધારવાડની…
વધુ વાંચો >આધ ચાનની (ચાંદની) રાત
આધ ચાનની (ચાંદની) રાત (1972) : પંજાબી નવલકથા. લેખક ગુરુદયાલસિંઘ (1933). તેમને ભારતીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1975નો ઍવૉર્ડ મળેલ છે. પંજાબના માલ્વા પ્રદેશના ખેડૂતોની આ કરુણ કથા છે. નવલકથાનું કેન્દ્ર એક ગામડું છે અને નવલકથાનો નાયક મદન છે. નવલકથાનો નાયક પરંપરાગત મૂલ્યો અને બદલાતી સામાજિક સ્થિતિમાં સપડાયેલો છે. ગામડાનો લંબરદાર એનું…
વધુ વાંચો >આધમગઢ (આઝમગઢ)
આધમગઢ (આઝમગઢ) : મધ્યપ્રદેશમાં પંચમઢી પાસે આવેલું પુરાતત્વીય સ્થળ. હોશંગાબાદ વિસ્તારના આ સ્થળે ગુફાઓમાં આવેલાં ચિત્રો પ્રાગૈતિહાસિક કાળનાં હોવાની માન્યતા છે, પરંતુ તે ચિત્રો વિવિધ યુગોનાં હોવાની સંભાવના તપાસવા જેવી છે. આ સ્થળે વધુ તપાસ કરતાં ત્યાં અન્ત્યાશ્મ યુગનાં ઓજારો મળી આવ્યાં છે તે પરથી અહીં પ્રાગૈતિહાસિક કાળમાં વસ્તી હોવાનું…
વધુ વાંચો >