ખંડ ૨૫
હક, ઝિયા-ઉલથી હવાંગ
હક ઝિયા-ઉલ
હક, ઝિયા-ઉલ [જ. 12 ઑગસ્ટ 1924, જાલંધર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1988, ભાવલપુર, પંજાબ (પાકિસ્તાન)] : પાકિસ્તાનના લશ્કરી વડા અને પ્રમુખ. પિતા મોહમ્મદ અક્રમ બ્રિટિશ લશ્કરી શાળામાં શિક્ષક હતા. સિમલામાં શાલેય શિક્ષણ મેળવી તેમણે દિલ્હીમાં કૉલેજ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1943માં બ્રિટિશ લશ્કરમાં ભરતી થયા, બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–1945) દરમિયાન બર્મા (હવે મ્યાનમાર), મલાયા…
વધુ વાંચો >હકનો ખરડો
હકનો ખરડો : પ્રજાના હકો અને સ્વતંત્રતાઓની જાહેરાત કરતો તથા તાજના વારસાનો હક નક્કી કરતો કાયદો (1689). રાજા જેમ્સ 2જાએ પ્રજાની લાગણી અને પરંપરાની અવગણના કરીને દરેક સરકારી ખાતામાં કૅથલિક ધર્મ પાળતા અધિકારીઓની ભરતી કરી. પ્રજાએ રાજાને ચેતવણી આપી; પરંતુ એણે ગણકારી નહિ. તેથી પ્રજાએ ઉશ્કેરાઈને રાજાને દૂર કરવાનું નક્કી…
વધુ વાંચો >હકીકત
હકીકત : જાણીતું ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1964. ભાષા : હિંદી. શ્વેત અને શ્યામ. નિર્માતા, દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : ચેતન આનંદ. ગીતકાર : કૈફી આઝમી. છબિકલા : સદાનંદ દાસગુપ્તા. સંગીત : મદનમોહન. મુખ્ય કલાકારો : ધર્મેન્દ્ર, પ્રિયા રાજવંશ, બલરાજ સાહની, વિજય આનંદ, સંજય, સુધીર, જયંત, મેકમોહન, ઇન્દ્રાણી મુખરજી, અચલા સચદેવ. આઝાદ…
વધુ વાંચો >હકીમ અજમલખાન
હકીમ અજમલખાન (જ. 1863; અ. 29 ડિસેમ્બર 1927) : યુનાની વૈદકીય પદ્ધતિના પુરસ્કર્તા અને મુસ્લિમ લીગના એક સ્થાપક. દિલ્હીમાં જન્મેલા અજમલખાનના પૂર્વજોએ મુઘલ બાદશાહોના શાહી હકીમ તરીકે કામ કર્યું હતું. નાની વયથી જ અજમલખાને અંગ્રેજી શિક્ષણ લેવાને બદલે કુટુંબમાં જ યુનાની વૈદકીય અભ્યાસ કર્યો હતો. પાછળથી તેમણે યુનાની વૈદકીય સારવારને…
વધુ વાંચો >હકીમ રૂહાની સમરકંદી
હકીમ રૂહાની સમરકંદી : બારમા સૈકાના ફારસી કવિ. તેમનું પૂરું નામ અબૂ બક્ર બિન મુહમ્મદ બિન અલી અને ઉપનામ રૂહાની હતું. તેમનો જન્મ અને ઉછેર આજના અફઘાનિસ્તાનના ગઝના શહેરમાં થયો હતો. તેઓ શરૂઆતમાં ગઝનવી વંશના સુલતાન બેહરામશાહ(1118–1152)ના દરબારી કવિ હતા. પાછળથી તેઓ પૂર્વીય તુર્કસ્તાનના પ્રખ્યાત અને ઐતિહાસિક શહેર સમરકંદમાં સ્થાયી…
વધુ વાંચો >હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો)
હકીમ સનાઈ (બારમો સૈકો) : ફારસી ભાષાના સૂફી કવિ. તેમણે તસવ્વુફ વિશે રીતસરનું એક લાંબું મસ્નવી કાવ્ય – હદીકતુલ હકીકત – લખીને તેમના અનુગામી અને ફારસીના મહાન સૂફી કવિ જલાલુદ્દીન રૂમીને પણ પ્રેરણા આપી હતી. સનાઈએ પોતાની પાછળ બીજી અનેક મસ્નવીઓ તથા ગઝલો અને કસીદાઓનો એક સંગ્રહ છોડ્યો છે. તેમની…
વધુ વાંચો >હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના)
હકીમ સૈયદ અબ્દુલ હૈ (મૌલાના) (જ. 1871, હસ્બા, જિ. રાયબરેલી, ઉત્તર પ્રદેશ; અ. 2 ફેબ્રુઆરી 1923, રાયબરેલી) : અરબી, ફારસી અને ઉર્દૂ ભાષાના પ્રખર વિદ્વાન. તેમના પિતા ફખરૂદ્દીન એક હોશિયાર હકીમ તથા કવિ હતા અને ‘ખ્યાલી’ તખલ્લુસ રાખ્યું હતું. અબ્દુલ હૈ ‘ઇલ્મે હદીસ’ના પ્રખર વિદ્વાન હતા. તેમણે હદીસના પ્રસિદ્ધ ઉસ્તાદ…
વધુ વાંચો >હકોની અરજી
હકોની અરજી : પાર્લમેન્ટના જે જૂના હકો ઉપર રાજાએ તરાપ મારી હતી, તે હકો રાજા પાસે સ્વીકારાવવા ઈ. સ. 1628માં પાર્લમેન્ટે રાજાને કરેલી અરજી. ઇંગ્લૅન્ડના સ્ટુઅર્ટ વંશના રાજા જેમ્સ 1લાના શાસનકાળ (ઈ. સ. 1603–1625) દરમિયાન રાજાના પાર્લમેન્ટ સાથેના સંઘર્ષની શરૂઆત થઈ. એના પુત્ર રાજા ચાર્લ્સ 1લાના સમય(1625–1649)માં આ સંઘર્ષ વધારે…
વધુ વાંચો >હક્ક ફઝલુલ
હક્ક, ફઝલુલ (જ. 26 ઑક્ટોબર 1873, ચખાર, જિ. બારિસાલ, બાંગલાદેશ; અ. 27 એપ્રિલ 1962, ઢાકા, બાંગલાદેશ) : ઑલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ લીગના સ્થાપક, પાકિસ્તાનના ગૃહમંત્રી, પૂર્વ પાકિસ્તાનના ગવર્નર, કૃષક પ્રજા પાર્ટીના (1937) અને કૃષક શ્રમિક પાર્ટી(1954)ના સ્થાપક. અબ્દુલ કાસમ ફઝલુલ હક્ક, તેમના પિતા કાજી મોહંમદ વાજેદના એકમાત્ર પુત્ર હતા. ફઝલુલ હક્કના…
વધુ વાંચો >હક્સલી આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ)
હક્સલી, આલ્ડસ (લિયૉનાર્ડ) (જ. 26 જુલાઈ 1894, ગોડાલ્મિંગ, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 22 નવેમ્બર 1963, લૉસ એન્જેલસ, યુ.એસ.) : અંગ્રેજ નવલકથાકાર, કવિ, નાટ્યકાર અને વિવેચક. જગપ્રસિદ્ધ જીવશાસ્ત્રી ટી. એચ. હક્સલીના પૌત્ર અને જીવનચરિત્રોના પ્રસિદ્ધ લેખક લિયૉનાર્ડ હક્સલીના પુત્ર. 1937થી અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલ. શરૂઆતમાં સુરુચિપૂર્ણ અને કટાક્ષથી ભરપૂર લખાણોના લેખક તરીકે પ્રસિદ્ધિ…
વધુ વાંચો >હિતોપદેશ
હિતોપદેશ : ભારતીય પશુકથાસાહિત્યનો સંસ્કૃતમાં લખાયેલો જાણીતો ગ્રંથ. નારાયણ પંડિતે હિતોપદેશની રચના પંચતંત્રને આધારગ્રંથ તરીકે રાખી પંચતંત્રની શૈલીમાં પશુપક્ષીની વાર્તાઓ દ્વારા રાજનીતિ અને જીવનવ્યવહારનો બોધ આપવામાં આવ્યો છે. પંચતંત્રનાં પાંચ તંત્રોને બદલે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ચાર વિભાગોમાં રજૂ કર્યો છે. સાથે સાથે એ વિભાગોના ક્રમમાં પણ ફેરફાર કર્યો છે. ‘સંધિવિગ્રહ’…
વધુ વાંચો >હિદાયતુલ્લાહ મોહમ્મદ
હિદાયતુલ્લાહ, મોહમ્મદ (જ. 17 ડિસેમ્બર 1905; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1992) : ભારતના ઉપરાષ્ટ્રપ્રમુખ અને સર્વોચ્ચ અદાલતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ. ભારતમાં અનુસ્નાતક કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ મેળવી ઇંગ્લૅન્ડ ગયા. કેમ્બ્રિજમાંથી બૅરિસ્ટર ઍટ લૉ થયા. હિન્દુ મહિલા પુષ્પાબહેન સાથે તેમણે આંતરધર્મીય લગ્ન કર્યા હતા. ભારત આવી ઍડ્વોકેટ તરીકે નાગપુર વડી અદાલતમાં કામગીરી બજાવી. 1930–1946ના…
વધુ વાંચો >હિદેયોશી
હિદેયોશી (જ. 6 ફેબ્રુઆરી 1537, એઇચીપ્રિફેક્ચર, ઓવારી, જાપાન; અ. 18 ઑગસ્ટ 1598) : જાપાનનો લશ્કરી અને રાજકીય નેતા. તેનું આખું નામ ટોયોટોમી હિદેયોશી હતું. ટોયોટોમી હિદેયોશી તે લશ્કરમાં જોડાયો અને તેની નોંધપાત્ર લશ્કરી સિદ્ધિઓને લીધે પ્રખ્યાત થયો અને સત્તાધીશ બન્યો. તેણે 1585થી તેના અવસાન પર્યન્ત જાપાન પર શાસન કર્યું અને…
વધુ વાંચો >હિન્ટન, જેફ્રી
હિન્ટન, જેફ્રી (Hinton, Geoffrey) (જ. 6 ડિસેમ્બર 1947, વિમ્બલડન, લંડન, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ) : કૃત્રિમ ચેતાતંતુની જાળ અથવા માળખા દ્વારા યંત્રશિક્ષણ (મશીન લર્નિંગ) શક્ય બન્યું, આ પાયાની શોધ અને આવિષ્કાર માટે 2024નો ભૌતિકશાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર જ્હૉન હૉપફિલ્ડ સાથે સંયુક્ત રીતે પ્રાપ્ત થયો હતો. જેફ્રી હિન્ટન બ્રિટિશ–કૅનેડિયન કમ્પ્યૂટર…
વધુ વાંચો >હિન્ડનબર્ગ પૉલ ફૉન
હિન્ડનબર્ગ, પૉલ ફૉન (જ. 2 ઑક્ટોબર 1847, પોસન, પ્રશિયા; અ. 2 ઑગસ્ટ 1934, ન્યૂ ડેક, જર્મની) : રાજનીતિજ્ઞ અને જર્મન ફિલ્ડ માર્શલ. જર્મનીના વાઇમર રિપબ્લિક(1925–1934)નો બીજો પ્રમુખ. મધ્યમવર્ગીય કુટુંબનું સંતાન. પિતા પ્રશિયાના અધિકારી, 11 વર્ષની વયે લશ્કરની કામગીરીનું આકર્ષણ. 1866માં પ્રશિયન લશ્કર પ્રારંભિક અધિકારી, તે વેળા ઑસ્ટ્રો–હંગેરિયન યુદ્ધમાં અને 1870–1877માં…
વધુ વાંચો >હિન્ડમાર્શ સરોવર
હિન્ડમાર્શ સરોવર : ઑસ્ટ્રેલિયાના વિક્ટોરિયા રાજ્યમાં આવેલું સ્વચ્છ જળનું સરોવર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 36° 00´ દ. અ. અને 142° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 12,000 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે જેપારિત(Jeparit)થી ઈશાનમાં આશરે 5 કિમી.ના અંતરે ડિમ્બલશાયરમાં આવેલું છે. તેના કાંઠાની લંબાઈ 64 કિમી. જેટલી છે. તેમાં…
વધુ વાંચો >હિન્દુ ધર્મ
હિન્દુ ધર્મ પ્રાચીન ભારતમાં વેદથી આરંભાયેલો મુખ્ય ધર્મ. ખ્રિસ્તી કે ઇસ્લામ જેવા ધર્મોની જેમ હિન્દુ ધર્મનો કોઈ સ્થાપક છે એમ કહી શકાય તેમ નથી; તેથી તેનું લક્ષણ બાંધવામાં પણ મુશ્કેલી પડે છે. શ્રી આનંદશંકર ધ્રુવે પોતાનાં પુસ્તકો ‘ધર્મવર્ણન’, ‘હિન્દુ વેદ ધર્મ’, ‘આપણો ધર્મ’માં આ અંગે ખાસી છણાવટ કરી છે અને…
વધુ વાંચો >હિન્દુસ્તાન (હિન્દી દૈનિક)
હિન્દુસ્તાન (હિન્દી દૈનિક) : 1936માં પ્રારંભ. દિલ્હી, કાનપુર, પટણા અને લખનઉથી પ્રકાશિત. હાલ(2009)માં તમામ આવૃત્તિનાં એડિટર ઇન ચીફ (મુખ્ય તંત્રી) સુશ્રી મૃણાલ પાંડે છે. હિન્દી દૈનિક ‘હિન્દુસ્તાન’ એ વાસ્તવમાં ‘હિન્દુસ્તાન ટાઇમ્સ’ જૂથનું અખબાર છે. ઉપર્યુક્ત ચાર શહેરો ઉપરાંત ઉત્તર પ્રદેશના મેરઠ, આગ્રા અને કાનપુરથી 2006માં તેમજ ઉત્તરાખંડના દહેરાદૂનથી 2008માં ‘હિન્દુસ્તાન’ની…
વધુ વાંચો >હિન્દુસ્તાન ફિલ્મ કંપની
હિન્દુસ્તાન ફિલ્મ કંપની : ચલચિત્ર નિર્માણસંસ્થા. સ્થાપના 1918. દાદાસાહેબ ફાળકેએ મુંબઈમાં રહીને 1913માં ભારતનું પ્રથમ કથાચિત્ર ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’ બનાવ્યું હતું. તે પછી પાંચેક વર્ષમાં જે કેટલાંક ચિત્રો બનાવ્યાં તેમાં છેલ્લું હતું ‘લંકાદહન’. આ ચિત્રને વ્યાવસાયિક રીતે ભારે સફળતા મળી હતી. તેને કારણે તેમને નાણાકીય સહાય માટે અને ભાગીદારીમાં ચિત્રનિર્માણ કંપની…
વધુ વાંચો >હિન્દુસ્થાન સમાચાર
હિન્દુસ્થાન સમાચાર : બહુભાષી સમાચાર સંસ્થા. પ્રારંભ ડિસેમ્બર 1948. સ્થાપક પ્રખ્યાત ચિંતક અને સામાજિક કાર્યકર્તા શ્રી શિવરામ શંકર આપટે ઉર્ફે દાદાસાહેબ આપટે. હિન્દુસ્થાન સમાચાર એ ભારતની વિવિધ ભાષાઓમાં સમાચાર સેવા પૂરી પાડતી સંસ્થા છે, જેનો લાભ ગુજરાતનાં નાનાંમોટાં 40 અખબાર–સામયિકો સહિત દેશનાં અનેક અખબાર–સામયિકો લે છે. આ સમાચાર સંસ્થાના નામ…
વધુ વાંચો >