ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >સાયાણી રહીમતુલ્લા મહમદ
સાયાણી, રહીમતુલ્લા મહમદ (જ. 5 ઍપ્રિલ 1847, કચ્છ, ગુજરાત; અ. 4 જૂન 1902, મુંબઈ) : કૉંગ્રેસપ્રમુખ, મુંબઈ કૉર્પોરેશનના પ્રમુખ અને ઇમ્પીરિયલ લેજિસ્લેટિવ કાઉન્સિલના સભ્ય. રહીમતુલ્લાનો જન્મ ખોજા મુસ્લિમ પરિવારમાં થયો હતો. તેઓ સખત મહેનત અને ખંતથી કાયદાના ક્ષેત્રમાં નિષ્ણાત અને લોકોમાં જાણીતા થયા હતા. તેમણે 1866માં મુંબઈની એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાંથી બી.એ.…
વધુ વાંચો >સાયેનોજીવાણુ (Cyanobacteria = નીલજીવાણુ, ગ્રીક)
સાયેનોજીવાણુ (Cyanobacteria = નીલજીવાણુ, ગ્રીક) : પ્રકાશ-સંશ્લેષણ દ્વારા શક્તિ પ્રાપ્ત કરતા પ્રોકેયૉર્ટિક, એકકોષી સજીવોનો નીલહરિત લીલ (cyanophyta) તરીકે ઓળખાતો વિશાળ સમૂહ. શરીરરચના, દેહધાર્મિક ક્રિયાઓ અને પરિસ્થિતિકીય લક્ષણોમાં સામ્યને લીધે સાયનોબૅક્ટેરિયા પૂર્વે લીલ અને વનસ્પતિનો પ્રકાર મનાતા રહ્યા; પરંતુ આધુનિક વર્ગીકરણમાં 16s r-RNAની સામ્યતા બાદ ઊપસેલ ઉત્ક્રાંતિ-સંબંધોથી તેમની ઓળખ જીવાણુ તરીકે…
વધુ વાંચો >સાયેમોપ્સિસ (ગવાર)
સાયેમોપ્સિસ (ગવાર) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા પેપિલિયોનેસી કુળની એક પ્રજાતિ. આ પ્રજાતિ ઉષ્ણકટિબંધીય એશિયા અને આફ્રિકાના દેશોમાં વિતરણ પામેલી છે. તેની 4 જાતિઓ નોંધાઈ છે. ભારતમાં તેની એક જાતિ [Cyamopsis tetragonoloba (Linn.)] Taub. (ગુ. ગવાર; હિં. ગોવાર; ક. ગોરી કાઈ; મ. બાવચી, ગોવાર; સં. ગૌરાણી, ગોરક્ષા; ત. કોઠાવેરાય; તે.…
વધુ વાંચો >સાર (Saar)
સાર (Saar) : ફ્રાન્સ-જર્મનીની સીમા પર આવેલું જર્મનીનું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 49° 20´ ઉ. અ. અને 7° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 2,574 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ વિસ્તારમાંથી વહેતી સાર નદી પરથી આ રાજ્યને નામ અપાયેલું છે. તે સાર થાળાના નામથી પણ ઓળખાય છે. જોકે તેનું…
વધુ વાંચો >સારકોઇડોસિસ
સારકોઇડોસિસ : અનેક અવયવીતંત્રોને અસરગ્રસ્ત કરતો ચિરશોથગડયુક્ત (granulomatous) ગાંઠોવાળો રોગ. પ્રતિરક્ષાલક્ષી કોષો તથા તંતુતા (fibrosis) સાથે લાંબા સમયની ગાંઠ બને ત્યારે તેને ચિરશોથગડ (granuloma) કહે છે. તેથી આ રોગને વ્યાપક ચિરશોથગડતા (sarcoidosis) કહે છે. તેમાં ટી-લસિકાકોષો(T-lymphocytes)ના વિવિધ ઉપપ્રકારો વચ્ચે અસંતુલન થયેલું હોય છે તથા કોષીય પ્રતિરક્ષા(cell-mediated immunity)માં પણ વિષમતા આવેલી…
વધુ વાંચો >સારકોઝી નિકોલસ
સારકોઝી, નિકોલસ (જ. 28 જાન્યુઆરી 1955, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : ફ્રાંસના મે, 2007માં ચૂંટાયેલા રાષ્ટ્રપ્રમુખ. જેક્સ ચિરાકના અનુગામી તરીકે ચૂંટાયેલા સારકોઝી નિકોલસની પ્રમુખીય ચૂંટણીમાં 85 ટકા મતદાન થયું હતું, જેમાં 53 ટકા મતો મેળવી તેઓ ફ્રાંસના પ્રમુખપદના હોદ્દા પર ચૂંટાઈ આવ્યા છે. જેક્સ ચિરાકનો 12 વર્ષનો લાંબો શાસનકાળ સ્થગિત થઈ ગયેલા…
વધુ વાંચો >સારગોન (મહાન)
સારગોન (મહાન) (ઈ. પૂ. 2334-2278) : વિશ્વનું સૌપ્રથમ મોટું સામ્રાજ્ય સ્થાપનાર રાજા. એણે આશરે 56 વર્ષ રાજ્ય કરીને મેસોપોટેમિયા (અત્યારનું ઇરાક) અને દક્ષિણ-પશ્ચિમ એશિયામાં પોતાનું વિશાળ સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું. એ સામ્રાજ્યમાં મેસોપોટેમિયા, સીરિયા, એનેટોલિયા અને એલમ(પશ્ચિમ ઈરાન)નો સમાવેશ થતો હતો. સારગોન એક શક્તિશાળી લશ્કરી નેતા અને વહીવટકર્તા હતો. કાયમી લશ્કર રાખનાર…
વધુ વાંચો >સારગોન રાજાઓ
સારગોન રાજાઓ : સારગોન 1લો (શાસનકાળ ઈ. પૂ. 1850) : મેસોપોટેમિયામાં ટાઇગ્રિસ અને યુફ્રેટિસ નદીઓના મુખપ્રદેશ પાસેનો સુમેર અને અક્કડનો રાજા. રાજા સારગોન 1લાએ પર્શિયાના અખાતથી ભૂમધ્ય સમુદ્ર સુધીના વિસ્તારનું સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. દંતકથા એવી છે કે સારગોન સામાન્ય કુટુંબમાં જન્મ્યો હતો. તેણે કિશના રાજા ઉર-ઇલ્બા સામે ક્રાંતિની આગેવાની લીધી…
વધુ વાંચો >સારડા હરવિલાસ
સારડા, હરવિલાસ (જ. 3 જૂન 1867, અજમેર, રાજસ્થાન; અ. 1952) : પ્રખર સમાજસુધારક, વિદ્વાન અને બાળલગ્નપ્રતિબંધક ધારાના જનક. તેમના પિતા હરનારાયણ સારડા અજમેરની ગવર્નમેન્ટ કૉલેજના ગ્રંથાલયી અને વડાકારકુન હોવા ઉપરાંત સંસ્કૃતના વિદ્વાન હતા. એથી ફાજલ સમયમાં તેઓ ઉપનિષદ, ગીતા અને યોગવસિષ્ઠ જેવા સંસ્કૃત ગ્રંથોના અભ્યાસમાં રત રહેતા અને તેના પઠન-પાઠનનો…
વધુ વાંચો >સારણગાંઠ (hernia)
સારણગાંઠ (hernia) : કોઈ પોલાણમાંના અવયવનું પોલાણની દીવાલમાંના વિષમ છિદ્રમાંથી બહાર સરકીને આવવું તે. તેમાં કોઈ ગાંઠ (tumour) હોતી નથી માટે તેને સારણિકા (hernia) અથવા અવયવની સારણિકા (hernia of a viscus) પણ કહેવાય. પેટના પોલાણમાંથી આંતરડું છિદ્રમાંથી બહાર આવે તે સૌથી વધુ જોવા મળતી સ્વયંભૂ સારણિકાનું ઉદાહરણ છે. તેના મુખ્ય…
વધુ વાંચો >