ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સિંહાસન (ચલચિત્ર)
સિંહાસન (ચલચિત્ર) : નિર્માણ-વર્ષ : 1980. ભાષા : મરાઠી. શ્ર્વેત અને શ્યામ. દિગ્દર્શક : જબ્બાર પટેલ. કથા : અરુણ સાધુની નવલકથા પર આધારિત. પટકથા : વિજય તેન્ડુલકર. છબિકલા : સૂર્યકાન્ત લવંડે. સંગીત : હૃદયનાથ મંગેશકર. મુખ્ય કલાકારો : સતીશ દુભાષી, નીલુ ફૂળે, અરુણ સરનાઇક, શ્રીરામ લાગુ, મોહન આગાશે, નાના પાટેકર.…
વધુ વાંચો >સિંહાસનબત્રીસી
સિંહાસનબત્રીસી : ગુજરાતમાં પ્રચલિત કથાઓમાં રાજા વિક્રમના સિંહાસન સાથે સંકળાયેલી કથાશ્રેણી. મધ્યકાલીન ગુજરાતીના વિપુલ કથાસાહિત્યમાં રાસા, પદ્યકથાઓ, ચરિત અને બાલાવબોધોમાં તો કથાઓ છે જ, ઉપરાંત કથાપ્રધાન એવી કૃતિઓ પણ છે. તેમાં સિંહાસનબત્રીસીની કથાઓ જાણીતી છે. રાજા ભોજને એક વિશિષ્ટ સિંહાસન મળે છે અને એ એના પર આરૂઢ થવા જાય છે,…
વધુ વાંચો >સિંહા સુરજિત
સિંહા, સુરજિત (જ. 1 ઑગસ્ટ 1926, કોલકાતા) : ભારતીય માનવશાસ્ત્રી. તેઓ મુખ્યત્વે ભારતના ઓરિસાના આદિવાસીઓ તથા મધ્યપ્રદેશના બસ્તર વિસ્તારમાં સંશોધનકાર્યથી જાણીતા છે. તેમણે અમેરિકન માનવશાસ્ત્રી રેડફિલ્ડની લોક-ગ્રામ શહેરી સાતત્યની વિભાવનાને આધારે ભારતીય સમાજના અભ્યાસ માટે એક આગવા સંશોધનાત્મક અભિગમને વિકસાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. કોલકાતા યુનિવર્સિટીમાં એમ.એસસી. કર્યા પછી તેમણે અમેરિકામાં…
વધુ વાંચો >સી.આઇ.એ. (CIA)
સી.આઇ.એ. (CIA) : અમેરિકામાં નૅશનલ સિક્યુરિટી ઍક્ટ (NSA) હેઠળ સ્થાપવામાં આવેલ સરકાર હસ્તકની ગુપ્તચર સંસ્થા. સ્થાપના : 1947. પૂર્ણ નામ સેન્ટ્રલ ઇન્ટેલિજન્સ એજન્સી. મુખ્ય કાર્યાલય વૉશિંગ્ટન ડી. સી. ખાતે. મુખ્ય કાર્ય દેશની અન્ય ગુપ્તચર એજન્સીઓ દ્વારા રાષ્ટ્રીય સલામતીને લગતી પ્રાપ્ત બાતમીઓનું સંકલન, મૂલ્યાંકન તથા પ્રસાર કરવા અને તેને આધારે દેશના…
વધુ વાંચો >સી.ઈ.આર.સી. (કન્ઝ્યુમર એજ્યુકેશન ઍન્ડ રિસર્ચ સેન્ટર – CERC)
સી.ઈ.આર.સી. (કન્ઝ્યુમર એજ્યુકેશન ઍન્ડ રિસર્ચ સેન્ટર – CERC) : ગ્રાહક શિક્ષણ, સંશોધન અને સુરક્ષાને વરેલી અમદાવાદ ખાતેની વિશ્વભરમાં વિખ્યાત બનેલી સંસ્થા. સ્થાપના : 1978. પબ્લિક ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટને લગતા કાયદા હેઠળ તેની નોંધણી થયેલી છે. સંશોધન-સંસ્થા તરીકે તે માન્યતા ધરાવે છે. બિન-નફાલક્ષી ધોરણે તે પોતાની પ્રવૃત્તિઓ કરતી હોય છે. ગ્રાહક-સુરક્ષા અંગે…
વધુ વાંચો >સીએટલ (Seattle)
સીએટલ (Seattle) : યુ.એસ.ના વાયવ્ય છેડા પરના વૉશિંગ્ટન રાજ્યમાં આવેલું મોટું શહેર, વેપારીમથક અને બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 47° 40´ ઉ. અ. અને 122° 18´ પ. રે.. આ શહેર પૅસિફિક મહાસાગરથી આશરે 200 કિમી. અંતરે પજેટના અખાતના પૂર્વ કાંઠે જુઆન દ ફુકાની સામુદ્રધુની પર આવેલું છે. સીએટલના મોકાના સ્થાનને કારણે…
વધુ વાંચો >સી.એમ.સી. (carboxymethyl cellulose CMC)
સી.એમ.સી. (carboxymethyl cellulose, CMC) : સેલ્યુલૉઝના સોડિયમ વ્યુત્પન્ન(derivative)ની સોડિયમ ક્લોરોએસિટેટ સાથેની પ્રક્રિયા દ્વારા મળતી નીપજ. CMC અર્ધસંશ્લેષિત, જળદ્રાવ્ય બહુલક છે. તે શુષ્ક હોય ત્યારે સફેદ પાઉડર રૂપે હોય છે. તેનો સોડિયમ ક્ષાર જળદ્રાવ્ય હોવાથી પ્રક્ષાલક તરીકે, છિદ્રપૂરક દ્રવ્ય (sizing) તરીકે તથા પ્રલેપ, આસંજક તેમજ ખાદ્યાન્નોમાં પાયસીકારક તરીકે વપરાય છે. ઔષધીય…
વધુ વાંચો >સી.એસ.આઇ.આર. (Council of Scientific and Industrial Research – CSIR)
સી.એસ.આઇ.આર. (Council of Scientific and Industrial Research – CSIR) : ભારત સરકારની વિજ્ઞાન અને ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે વિવિધ સંશોધનો કરનારી સંસ્થાઓ અને પ્રયોગશાળાઓનું સંકલન અને નિયંત્રણ કરનાર કારોબારી સલાહકાર મંડળ. વૈજ્ઞાનિક અને ઔદ્યોગિક અનુસંધાન સંસ્થાન એક સ્વાયત્ત સંસ્થા છે, જેની સ્થાપના સન 1942માં ધારાસભા(legislative assembly)ના ઠરાવ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. આ…
વધુ વાંચો >સી.ઓ.ડી. (કેમિકલ ઑક્સિજન ડિમાન્ડ)
સી.ઓ.ડી. (કેમિકલ ઑક્સિજન ડિમાન્ડ) : મલિન જળમાં રહેલા સકાર્બનિક અને અકાર્બનિક પદાર્થોના સંપૂર્ણ ઉપચયન માટે જરૂરી ઑક્સિજન-પ્રમાણ. મલિન જળમાં અનેક પ્રકારની અશુદ્ધિઓ રહેલી હોય છે. તેમાં મુખ્યત્વે કાર્બનિક અને અકાર્બનિક પદાર્થો તથા સૂક્ષ્મજીવોનો સમાવેશ થાય છે. તેથી આવા મલિન જળનો કોઈ પણ પ્રકારની માવજત વિના નિકાલ કરવામાં આવે તો વાતાવરણ…
વધુ વાંચો >સીકાસ વિક
સીકાસ વિક (જ. 30 ઑગસ્ટ 1923, ફિલાડેલ્ફિયા, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.) : અમેરિકાના ટેનિસ-ખેલાડી. તેઓ વિમ્બલ્ડન સિંગલ્સના 1953માં અને ફ્રેન્ચ તથા યુ.એસ. વિજયપદકોના 1954માં વિજેતા બન્યા હતા; પણ ડબલ્સના ખેલાડી તરીકે 13 ગ્રાન્ડ સ્લૅમ વિજયપદકો જીતીને તેઓ વિશેષ સફળતા પામ્યા. ઉત્તરોત્તર 4 વર્ષ સુધી મિક્સ્ડ ડબલ્સમાં વિજેતા બનીને તેમણે વિમ્બલ્ડનનો વિક્રમ સર્જ્યો;…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >