ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સેન્ટ લૉરેન્સનો અખાત
સેન્ટ લૉરેન્સનો અખાત : ઉત્તર આટલાંટિક મહાસાગર સાથે સંકળાયેલો અખાત. ભૌગોલિક સ્થાન : 48° 00´ ઉ. અ. અને 62° 00´ પ. રે.. આટલાંટિક મહાસાગર સાથે સંકળાયેલા મેક્સિકોના અખાત પછી વિસ્તારની દૃષ્ટિએ આ અખાતનો ક્રમ આવે છે. તેની પૂર્વે ન્યૂફાઉન્ડલૅન્ડનો આંશિક ભાગ, દક્ષિણે નોવા સ્કોશિયા અને ન્યૂ બ્રુન્સવીકનો સમાવેશ થાય છે.…
વધુ વાંચો >સેન્ટ લ્યુસિયા (St. Lucia)
સેન્ટ લ્યુસિયા (St. Lucia) : પૂર્વ કૅરિબિયન સમુદ્રમાં વેસ્ટ ઇન્ડિઝના ભાગરૂપે ચાપાકારે વિસ્તરેલા ‘લઘુ ઍન્ટિલ્સ’ ટાપુઓ પૈકીના વિન્ડવર્ડ જૂથનો ટાપુ. તે આશરે 14° 0´ ઉ. અક્ષાંશ અને 61° 0´ પ. રેખાંશ પર આવેલો છે. આ ટાપુ ફ્રાન્સ અને બ્રિટન વચ્ચે વારંવાર હસ્તાંતરિત થતો રહ્યો છે. ઈ. સ. 1814માં તેને ફ્રાન્સ…
વધુ વાંચો >સેન્ટ વિન્સેન્ટ અખાત
સેન્ટ વિન્સેન્ટ અખાત : દક્ષિણ ઑસ્ટ્રેલિયા રાજ્યના અગ્નિકાંઠા પર આવેલો હિન્દી મહાસાગરનો ત્રિકોણીય ફાંટો. ભૌગોલિક સ્થાન : 35° 00´ દ. અ. અને 138° 05´ પૂ. રે.. તે ઑસ્ટ્રેલિયાની મુખ્ય ભૂમિ અને યૉર્કની ભૂશિર વચ્ચે પથરાયેલો છે. તેની લંબાઈ 145 કિમી. અને પહોળાઈ 72 કિમી. છે. હિન્દી મહાસાગર સાથે તેનું નૈર્ઋત્ય…
વધુ વાંચો >સેન્ટ વિન્સેન્ટ અને ગ્રેનૅડાઇન્સ (Saint Vincent and The Grenadines)
સેન્ટ વિન્સેન્ટ અને ગ્રેનૅડાઇન્સ (Saint Vincent and The Grenadines) : વેસ્ટ ઇન્ડિઝમાં આવેલો નાનો ટાપુદેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 12° 30´થી 13° 15´ ઉ. અ. અને 61° 15´થી 61° 30´ પ. રે. વચ્ચેનો 388 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે વેનેઝુએલાની ઉત્તરે આશરે 320 કિમી. અંતરે કૅરિબિયન સમુદ્રમાં…
વધુ વાંચો >સેન્ટ વિન્સેન્ટ ભૂશિર
સેન્ટ વિન્સેન્ટ, ભૂશિર : પોર્ટુગલની નૈર્ઋત્ય ભૂમિછેડે આવેલી ભૂશિર. ભૌગોલિક સ્થાન : 37° 01´ ઉ. અ. અને 9° 00´ પ. રે.. તે આટલાંટિક મહાસાગરના આ કંઠાર ભૂમિભાગ પર પૉન્તા દ સાગ્રેસ સાથે ઊંચાઈ ધરાવતી ભૂશિર રચે છે. અહીં અસ્તિત્વ ધરાવતા ધર્મસ્થાનક પરથી ગ્રીકો અને રોમનો તેને પવિત્ર સ્થળ તરીકે ઓળખતા…
વધુ વાંચો >સેન્ટ હેલેના
સેન્ટ હેલેના : દક્ષિણ આટલાંટિક મહાસાગરમાં આવેલો બ્રિટિશ ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 15° 57´ દ. અ. અને 5° 42´ પ. રે. આજુબાજુનો 122 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે પશ્ચિમ આફ્રિકાના ભૂમિભાગથી નૈર્ઋત્યમાં 1930 કિમી.ને અંતરે તથા નજીકમાં નજીક આવેલા ઍસ્કેન્શન ટાપુથી અગ્નિકોણમાં આશરે 1100 કિમી.ને અંતરે આવેલો છે.…
વધુ વાંચો >સેન્ટ હેલેન્સ
સેન્ટ હેલેન્સ : ઇંગ્લૅન્ડના મર્સિસાઇડમાં આવેલું શહેર અને ઉત્પાદક મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 50° 42´ ઉ. અ. અને 1° 06´ પ. રે.. તે બ્રિટનનું કાચ-ઉત્પાદન કરતું મોટામાં મોટું મથક છે; અહીં સમતળ કાચ, ટેબલ પર રાખવાના પટકાચ, કાચનાં પાત્રો તૈયાર થાય છે. અહીંના અન્ય ઉદ્યોગોમાં ઇજનેરી ઉદ્યોગ, કાપડ અને ઔષધીય…
વધુ વાંચો >સૅન્ટૉસ ડૂમૉન્ટ ઍલ્બર્ટો
સૅન્ટૉસ, ડૂમૉન્ટ ઍલ્બર્ટો [જ. 1873, સૅન્ટૉસ ડૂમૉન્ટ (અગાઉ પામિરા તરીકે ઓળખાતું આ શહેર હવે તેમના નામથી ઓળખાય છે.), બ્રાઝિલ; અ. 1932] : બ્રાઝિલના હવા ઉડાણના અગ્રેસર. તેમણે ફ્રાન્સમાં અભ્યાસ કર્યો અને મોટાભાગની જિંદગી ત્યાં જ ગાળી. 1898માં તેમણે એક બલૂન ઉડાવ્યું. તે પછી તેમણે એક ‘ઍરશિપ’ બનાવ્યું અને 1901માં તેમાં…
વધુ વાંચો >સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મેડિસિનલ ઍન્ડ અરોમેટિક પ્લાન્ટ્સ (CIMAP) લખનૌ
સેન્ટ્રલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મેડિસિનલ ઍન્ડ અરોમેટિક પ્લાન્ટ્સ (CIMAP), લખનૌ : ઔષધકીય અને સુવાસિત વનસ્પતિઓ ઉપર સંશોધન કરતી ભારતીય સંસ્થા. તે કાઉન્સિલ ઑવ્ સાયંટિફિક ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ રિસર્ચ (CSIR), દિલ્હીની લખનૌ ખાતે આવેલી મહત્ત્વની પેટાસંસ્થા છે. આ સંસ્થા વાનસ્પતિક સંશોધન તથા વિકાસ અને જૈવતકનિકી (biotechnology) ક્ષેત્રે નીચે મુજબની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે…
વધુ વાંચો >સેન્ટ્રલ ઇલેક્ટ્રૉકેમિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ કરાઈકુડી
સેન્ટ્રલ ઇલેક્ટ્રૉકેમિકલ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, કરાઈકુડી : કાઉન્સિલ ઑવ્ સાયન્ટિફિક ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ રિસર્ચ, ન્યૂ દિલ્હીના નેજા હેઠળ પ્રસ્થાપિત 38 જેટલી રાષ્ટ્રીય સંશોધન-સંસ્થાઓ અને પ્રયોગશાળાઓ પૈકીની એક. ‘સેક્રિ’(C.E.C.R.I.)ના ટૂંકા નામે ઓળખાતી આ સંસ્થાની સ્થાપના 25 જુલાઈ, 1948ના રોજ તામિલનાડુના કરાઈકુડી ખાતે થઈ હતી. તેનો મુખ્ય હેતુ વિજ્ઞાન અને ટૅક્નૉલૉજીના ક્ષેત્રે ઔદ્યોગિક અને…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >