ખંડ ૧૮
રિકાર્ડો, ડૅવિડથી લૂસ, ક્લેર બૂથ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ (જ. 1772, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1823) : અર્થશાસ્ત્રની પ્રશિષ્ટ વિચારસરણીના પ્રખર પુરસ્કર્તા અને વિવાદાસ્પદ ચિંતક. મૂળ નેધરલૅન્ડ્ઝ(હોલૅન્ડ)ના નિવાસી યહૂદી પરિવારના નબીરા. પિતા સ્ટૉક માર્કેટમાં હૂંડીઓ અને જામીનગીરીઓના વટાવનો ધંધો કરતા. રિકાર્ડો ઓછું ભણેલા. ચૌદ વર્ષની વયે કામધંધાની શરૂઆત કરી અને ટૂંકસમયમાં ધનાઢ્ય બન્યા. તેઓ જર્મનના સોદાઓમાં માહેર હતા. ઇંગ્લૅન્ડની…
વધુ વાંચો >રિકેટ્સિયા
રિકેટ્સિયા : વિશિષ્ટ પ્રકારના જીવાણુ (bacteria) તરીકે જેમનું વર્ણન કરી શકાય તેવા પરોપજીવી સૂક્ષ્મજીવો. કદમાં તેઓ જીવાણુ કરતાં નાના હોય છે અને માત્ર યજમાન(host)ના જીવંત કોષોની અંદર પ્રજોત્પાદન કરી શકતા હોય છે. મોટાભાગના રિકેટ્સિયા પ્રજાતિના સૂક્ષ્મજીવો ઇતરડી (mite), રિકેટ્સિયા-પૉક્સ રોગ પેદા કરનાર રિકેટ્સિયા એકારી સૂક્ષ્મજીવ જૂ (lice), ઉંદર જેવાં યજમાનોના…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ઉર્લિક
રિક્ટર, ઉર્લિક (જ. 17 જૂન 1952, ગૉર્લિટ્ઝ [જીડીઆર]) : અગાઉના પૂર્વ જર્મની(જીડીઆર)નાં મહિલા તરણખેલાડી. 1973થી ’76નાં 4 વર્ષોમાં તેમણે 100 મીટર બૅકસ્ટ્રોકમાં 9 વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યા અને 65.39 સે.ના વિક્રમને બદલે 61.51 સે.નો વિક્રમ નોંધાવ્યો. વળી 1974માં 200 મી.ની સ્પર્ધામાં 2 મિ. 18.41 સે. અને 2 મિ. 17.35 સે.ના વિક્રમો પણ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ.
રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ. (જ. 26 એપ્રિલ 1900; અ. 1985, આલ્ટાડેના, કૅલિફૉર્નિયા) : જાણીતા ભૂકંપશાસ્ત્રી. 1927માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયામાં પાસાડેનામાં ભૂકંપીય પ્રયોગશાળામાં કામગીરી શરૂ કરી હતી. 1928માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ખાતેથી સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટરેટ મેળવી હતી. 1936થી 1970 વચ્ચે કાલકેટ ખાતે સિસ્મોલૉજિકલ લૅબોરેટરીમાં તેઓ પ્રોફેસર હતા. ભૂકંપની તીવ્રતા માપવા માટે તેમણે લોકલ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, બર્ટન
રિક્ટર, બર્ટન (જ. 22 માર્ચ 1931, બ્રૂકલીન, ન્યૂયૉર્ક) : નવા જ પ્રકારના ભારે મૂળભૂત કણોની શોધ અને તેને લગતું પાયાનું કાર્ય કરવા બદલ 1976ના વર્ષનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની. મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ 1956માં તેમણે પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ ત્યાંથી જ મેળવી. તે પછી તે સ્ટૅનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં…
વધુ વાંચો >રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક
રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક : જુઓ ભૂકંપ.
વધુ વાંચો >રિક્ટરાઇટ
રિક્ટરાઇટ : સોડાધારક ટ્રેમોલાઇટ. ઍમ્ફિબોલ વર્ગનું ખનિજ. તે કૅલ્શિયમ, મૅગ્નેશિયમ, લોહ, મૅંગેનીઝ અને ઍલ્યુમિનિયમ સહિતનું સોડિયમ સિલિકેટ છે. તેના રાસાયણિક બંધારણમાં કૅલ્શિયમની અવેજીમાં સોડિયમ આવતું હોવાથી તે ટ્રેમોલાઇટ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. તેના બાકીના ભૌતિક ગુણધર્મો ઍમ્ફિબોલ વર્ગનાં ખનિજોને મળતા આવે છે. ઉત્પત્તિસ્થિતિના સંદર્ભમાં તે ઉષ્ણતાવિકૃતિ પામેલા ચૂનાખડકો અને સ્કાર્ન…
વધુ વાંચો >રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ)
રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ) : મહાન ડચ ચિત્રકારો જેવા કે રૅમ્બ્રાં, વરમીર, હૉલ્સ અને રૉટ્સડાલ જેવા પ્રસિદ્ધ ચિત્રકારોની ભવ્ય કૃતિઓનો સંગ્રહ. 1808માં હૉલૅન્ડના રાજા લૂઈ નેપોલિયનની આજ્ઞાથી, 1798માં હેગમાં સ્થાપેલા કલાસંગ્રહ ‘ધ નૅશનલ મ્યુઝિયમ’માંથી ફ્રાન્સમાં નહિ ખસેડાયેલાં ચિત્રોનો પ્રથમ સંગ્રહ આમાં ગોઠવવામાં આવ્યો. સૌપ્રથમ તે ડચ ચિત્રોને ઍમ્સ્ટરડૅમના ટાઉનહૉલમાં લટકાવવામાં…
વધુ વાંચો >રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ
રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ (જ. 1932, જર્મની) : અગ્રણી અનુઆધુનિક ચિત્રકાર. બીજાઓ દ્વારા પાડવામાં આવેલી તસવીરો ઉપરથી તેઓ ચિત્રો કરે છે. તસવીરની હૂબહૂ નકલ ઝીણવટભરી વિગત સાથે અને પીંછીના લસરકા ન દેખાય તે રીતે તેઓ કરે છે. અમિતાભ મડિયા
વધુ વાંચો >રિગર્ટ ડૅવિડ
રિગર્ટ ડૅવિડ (જ. 12 મે 1947, કૉકચેટાવ ઑબ્લાસ્ટ, કઝાખિસ્તાન, યુ.એસ.એસ.આર.) : રશિયાના વેટલિફ્ટર. તેઓ સદાકાળના એક સૌથી મહાન વેટલિફ્ટર હતા, પણ રમતના સર્વોત્તમ સ્તરે – ઓલિમ્પિક રમતોત્સવની કક્ષાએ તેમને બે વાર કરુણ નિષ્ફળતા વેઠવી પડી હતી. 1971માં તેમજ 1973–76 દરમિયાન તેઓ 90 કિગ્રા.ની સ્પર્ધામાં પાંચ વખત વિજેતા નીવડ્યા હતા; 1978માં…
વધુ વાંચો >લિસ્બન
લિસ્બન : યુરોપના પોર્ટુગલ દેશનું નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલું પાટનગર અને સૌથી મોટું શહેર. પોર્ટુગીઝ ભાષા મુજબ તેનું નામ ‘લિસ્બોઆ’ છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 38° 43´ ઉ. અ. અને 9° 08´ પ. રે.. તે ટૅગસ નદીના મુખ (નાળ) પર વસેલું છે અને તેનો વિસ્તાર આશરે 84 ચોકિમી. જેટલો છે. આ નદીની…
વધુ વાંચો >લિંકન, અબ્રાહમ
લિંકન, અબ્રાહમ (જ. 12 ફેબ્રુઆરી 1809, હોજેનવિલે, કેન્ટુકી રાજ્ય, અમેરિકા; અ. 15 એપ્રિલ 1865, વૉશિંગ્ટન ડી. સી., અમેરિકા) : અમેરિકાના તારણહાર, ગુલામોના મુક્તિદાતા, પ્રખર માનવતાવાદી અને તે દેશના 16મા પ્રમુખ. પિતા ટૉમસ લિંકન અને માતા નાન્સી હૅન્ક્સ લિંકન અત્યંત ગરીબીમાં પરિવારનું ભરણપોષણ કરતાં હતાં. વર્જિનિયા રાજ્યમાં સ્થિર થયેલાં આ પતિ-પત્ની…
વધુ વાંચો >લિંગ અને લિંગપૂજા (શૈવ સંપ્રદાય)
લિંગ અને લિંગપૂજા (શૈવ સંપ્રદાય) : ભગવાન શિવનું પૂજાતું સ્વરૂપ. શિવની પૂજા કરવામાં આવતી નથી, ફક્ત તેમના ચિહની પૂજા કરવામાં આવે છે કે જેને શિવલિંગ કહે છે. સ્કંદપુરાણ મુજબ આકાશ લિંગ છે અને પૃથ્વી તેની વેદી કે પીઠિકા છે. શિવની આઠ મૂર્તિઓમાં આકાશ પણ એક મૂર્તિ છે. શિવલિંગમાં દેવી પાર્વતી…
વધુ વાંચો >લિંગ-દ્વિરૂપતા
લિંગ-દ્વિરૂપતા : સજીવની એક જ જાતિના નર અને માદા વચ્ચે રંગ, આકાર, કદ અને રચનામાં જોવા મળતા તફાવતો. આ તફાવતો જનીનિક દ્રવ્યમાં રહેલી એક અથવા બીજી લિંગી ભાત (sexual pattern) આનુવંશિક બનતાં ઉત્પન્ન થાય છે. આ તફાવતો ઘણા મોટા હોઈ શકે; દા.ત., લિંગી પસંદગી (sexual selection) માટેના અનુકૂલન (adaptation) સ્વરૂપે…
વધુ વાંચો >લિંગનિર્ણયન (determination of sex)
લિંગનિર્ણયન (determination of sex) : બાળક, વ્યક્તિ કે મૃતદેહની જાતીયતા (sex) નક્કી કરવી તે. જન્મ સમયે બાળકના શરીર પર વિકસેલાં બાહ્ય જનનાંગો પરથી તેની જાતીયતા અથવા લિંગ નક્કી કરાય છે. ગર્ભશિશુના લિંગ-પરીક્ષણ માટે ધ્વનિચિત્રણ (sonography) કે પરિગર્ભપેશી(chorion)નું જીવપેશીપરીક્ષણ (biopsy) કરવાનું કાયદાથી નિષેધ કરવામાં આવેલું છે. તે નૈદાનિક પદ્ધતિઓના દુરુપયોગ લીધે…
વધુ વાંચો >લિંગનિશ્ચયન
લિંગનિશ્ચયન પ્રાથમિક લિંગી લક્ષણો (શુક્રપિંડો કે અંડપિંડોનો વિકાસ) અને વિવિધ દ્વિતીયક લિંગી લક્ષણોના સંદર્ભમાં સજીવની જાતિનું નિશ્ચયન. તે જનીનિક, અંત:સ્રાવી અને કેટલીક વાર પર્યાવરણીય નિયંત્રણ હેઠળ થતાં વિકાસકીય પરિવર્તનોની અત્યંત જટિલ પ્રક્રિયા પર આધારિત છે. જોકે સજીવ વિકાસનો કયો પથ અનુસરશે, તે ઘણી વાર એક અથવા બહુ થોડાં જનીનો નક્કી…
વધુ વાંચો >લિંગપુરાણ
લિંગપુરાણ : સંસ્કૃત ભાષાનાં 18 મુખ્ય પુરાણોમાંનું શિવવિષયક પુરાણ. ‘લિંગપુરાણ’ બે ભાગમાં વહેંચાયેલું છે. પૂર્વાર્ધમાં 108 અને ઉત્તરાર્ધમાં 55 અધ્યાય છે. પ્રથમ ભાગમાં શિવના લિંગની ઉત્પત્તિ અને લિંગ સંપ્રદાયવિષયક વિવિધ પરંપરાઓ આપવામાં આવી છે. શિવપૂજા, તેનાં વિધિવિધાન વગેરે વિવિધ પુરાકથાઓ, આખ્યાનો અને ઉપાખ્યાનો દ્વારા દર્શાવાયાં છે. ‘લિંગપુરાણ’માં નિરૂપિત ભૌગોલિક વિગતોમાં…
વધુ વાંચો >લિંગપ્પા, કલ્લેનાહલ્લી રંગપ્પા
લિંગપ્પા, કલ્લેનાહલ્લી રંગપ્પા (જ. 8 જૂન 1922, કલ્લેના હલ્લી, જિ. ચિક્મગલુર; કર્ણાટક) : કન્નડ લોકવાર્તાકાર. તેમણે મૈસૂર યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ. અને મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી એલએલ.બી.ની પદવી મેળવી. પછી તેઓ વકીલાતના વ્યવસાયમાં જોડાયા. તેઓ મૈસૂર અને બૅંગ્લોર યુનિવર્સિટીના સેનેટ-સભ્ય; જનપદ અકાદમી અને રાજ્યસાહિત્ય અકાદમીની રાજ્ય સમિતિના સભ્ય તેમજ જનપદ સાહિત્ય કલા સંઘના સ્થાપક-પ્રમુખ…
વધુ વાંચો >લિંગરાજનું મંદિર ભુવનેશ્વર (ઓરિસા)
લિંગરાજનું મંદિર, ભુવનેશ્વર (ઓરિસા) : ઓરિસામાં દસમી સદી પછી બંધાયેલું લિંગરાજનું મંદિર. ત્યાંનાં મંદિરોમાં તે મહત્વનું છે. 156 મી. 139.5 મી. વિસ્તાર ધરાવતા ચોકની વચ્ચે તે આવેલું છે. શરૂઆતમાં આ મંદિરમાં દેઉલ (ગર્ભગૃહ) અને જગમોહન(મંડપ)ના જ ભાગો હતા. પાછળથી તેમાં નટમંડપ અને ભોગમંડપ ઉમેરવામાં આવ્યા. ગર્ભગૃહ ઉપરનું શિખર 48 મી. ઊંચું…
વધુ વાંચો >લિંગવિભેદન (sex differentiation)
લિંગવિભેદન (sex differentiation) : તટસ્થ (neutral) ભ્રૂણીય રચનાઓમાંથી નર અને માદા પ્રજનનાંગોની વિકાસની પ્રક્રિયા. કોઈ પણ જાતિ(sex)નો સામાન્ય માનવ-ભ્રૂણ જનીનિક અને અંતસ્રાવી અસર હેઠળ નર કે માદા પ્રજનનાંગોનો વિકાસ કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. આરંભમાં ‘Y’ રંગસૂત્ર ઉપર રહેલા જનીનિક સંકેતો દ્વારા અને પછીથી શુક્રપિંડોમાં ઉદભવતા નર અંત:સ્રાવો નર પ્રજનનતંત્રના વિકાસ…
વધુ વાંચો >