ખંડ ૧૮
રિકાર્ડો, ડૅવિડથી લૂસ, ક્લેર બૂથ
લિટર્જિકલ નાટક (liturgical drama)
લિટર્જિકલ નાટક (liturgical drama) : મધ્યયુગમાં, બાઇબલની કથાઓના આધારે લખાયેલ અને સંતપુરુષોના જીવન વિશેની વાત રજૂ કરતું ચર્ચમાં અથવા તો ચર્ચની નજીક ક્યાંક ભજવવામાં આવતું નાટક. અલબત્ત, આનાં મૂળ ખ્રિસ્તી ધર્મના અનુયાયીઓના કર્મકાંડમાં હતાં; આમ છતાં આવાં નાટકો ચર્ચની સેવાઓના અનિવાર્ય અંગ તરીકે ભજવાતાં ન હતાં. લિટર્જિકલ નાટકની ભાષા સામાન્યત:…
વધુ વાંચો >લિટલટન (Lyttelton)
લિટલટન (Lyttelton) : ન્યૂઝીલૅન્ડના દક્ષિણ ટાપુના પૂર્વ કિનારા પરનું શહેર અને બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 43° 35´ દ. અ. અને 172° 42´ પૂ. રે.. આ બંદર ક્રાઇસ્ટ ચર્ચ અને કૅન્ટરબરી નામના બંને પ્રાંતો માટે મુખ્ય બંદર તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે. દક્ષિણ ટાપુ માટે તે અત્યંત વ્યસ્ત બંદર બની રહેલું છે.…
વધુ વાંચો >લિટવિનૉવ, મૅક્સિમ માક્સિમૉવિચ
લિટવિનૉવ, મૅક્સિમ માક્સિમૉવિચ (જ. 17 જુલાઈ 1876, બિયાલિસ્ટોક, પોલૅન્ડ; અ. 31 ડિસેમ્બર 1951, મૉસ્કો) : સોવિયેત મુત્સદ્દી, વિદેશખાતાના વડા અને નિ:શસ્ત્રીકરણની નીતિના સમર્થક. તેમનું મૂળ નામ મીર વાલેચ હતું અને રશિયન પોલૅન્ડના યહૂદી હતા. કારકિર્દીના પ્રારંભે તેમણે રશિયન શાહી સૈન્યમાં સેવાઓ આપવાની પસંદગી દર્શાવી. તે દરમિયાન માર્કસવાદથી પ્રભાવિત થયા અને…
વધુ વાંચો >લિડગેટ, જૉન
લિડગેટ, જૉન (જ. 1370 ?, લિડગેટ, અડ્રોક, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1450, બેરી સેંટ એડ્મન્ડ્ઝ) : અંગ્રેજ કવિ. લાંબાં નીતિબોધ અને ધાર્મિક કાવ્યોના રચયિતા. તેઓ કદાચ જેફ્રી ચૉસરના ગાઢ પરિચયમાં હોય તેમ લાગે છે, કારણ કે તેમના સમયના બંને અત્યંત લોકપ્રિય કવિઓ હતા. 1385માં બેરી સેંટ એડ્મન્ડ્ઝના બેનીડિક્ટાઇન ઍબીમાં દીક્ષિત થયા. 1397માં…
વધુ વાંચો >લિડિયા (Lydia)
લિડિયા (Lydia) : લઘુ એશિયા (આજના ટર્કી પ્રદેશ, પશ્ચિમ ઍનેટોલિયા)માં આવેલો એક વખતનો પ્રાચીન ભાગ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 38° 40´ ઉ. અ. અને 27° 30´ પૂ. રે.ની આજુબાજુના પ્રદેશને આવરી લેતો હતો. તે પશ્ચિમે ઈજિયન સમુદ્ર, દક્ષિણે ભૂમધ્ય સમુદ્ર, પૂર્વે મેસોપોટેમિયા અને ઉત્તરે કાળા સમુદ્રની વચ્ચે વિસ્તરેલો હતો. તે…
વધુ વાંચો >લિથગો (Lithgow)
લિથગો (Lithgow) : ઑસ્ટ્રેલિયાના ન્યૂ સાઉથ વેલ્સમાં આવેલું ઔદ્યોગિક નગર. ભૌગોલિક સ્થાન 33° 29´ દ. અ. અને 150° 09´ પૂ. રે.. તે સિડનીથી પશ્ચિમે આશરે 150 કિમી. અંતરે બ્લૂ પર્વતોમાં સમુદ્રસપાટીથી 975 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલું છે. દક્ષિણ ગોળાર્ધના દેશો પૈકી મોટામાં મોટું ગણાતું, નાનાં શસ્ત્રોનું ઉત્પાદન કરતું પ્રિસિશન એન્જિનિયરિંગ વર્કસ…
વધુ વાંચો >લિથિયમ (lithium)
લિથિયમ (lithium) : આવર્તક કોષ્ટકના 1લા (અગાઉના IA) સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુ-તત્ત્વ. બર્ઝેલિયસની પ્રયોગશાળામાં કામ કરતા એક યુવાન સહાયક જોહાન ઑગસ્ટ આર્ફવેડસને 1870માં એક નવી આલ્કલી ધાતુ તરીકે તેની શોધ કરેલી. સિલિકેટ ખનિજ પેટેલાઇટમાંથી તે સૌપ્રથમ છૂટું પાડવામાં આવેલું. ગ્રીક શબ્દ ‘લિથૉસ’ (પથ્થર, stone) પરથી તત્વને ‘લિથિયમ’ નામ આપવામાં આવ્યું છે,…
વધુ વાંચો >લિથુઆનિયન ભાષા અને સાહિત્ય
લિથુઆનિયન ભાષા અને સાહિત્ય : લિતુવિયુકાલ્બા તરીકે પણ ઓળખાતી અને લૅટવિયન ભાષાની વધુ નજીકની પૂર્વ બાલ્ટિક ભાષાઓમાંની એક ભાષા અને તેનું સાહિત્ય. તે લિથુઆનિયા(1991માં સંયુક્ત સોવિયેત સોશિયાલિસ્ટ રિપબ્લિકમાંથી છૂટું પડીને સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર ‘ધ રિપબ્લિક ઑવ્ લિથુઆનિયા’ તરીકે ઓળખાય છે)ની 1918થી રાજ્યભાષા બની છે. ઇન્ડો-યુરોપીય ભાષાકુળની તે જૂની ભાષા છે અને…
વધુ વાંચો >લિથુઆનિયા
લિથુઆનિયા : 1991માં પુન:સ્વાતંત્ર્ય મેળવનાર બાલ્ટિક પ્રદેશમાં આવેલો પૂર્વ યુરોપનો દેશ. 1918થી 1940 સુધી તે એક સ્વતંત્ર દેશ હતો. તે પછી સોવિયેત યુનિયને 15 પ્રજાસત્તાક રાજ્યોને બળપૂર્વક પોતાનામાં સમાવી લીધેલાં, તેમાં લિથુઆનિયા પણ એક હતું. 50 વર્ષ સુધી તે સોવિયેત યુનિયનમાં ભેળવાયેલું રહ્યું. 1991માં વિભાજન થતાં તે સ્વતંત્ર બન્યું. ભૌગોલિક…
વધુ વાંચો >લિથોમાર્જ (lithomarge)
લિથોમાર્જ (lithomarge) : લૅટરાઇટ સાથે મળી આવતો એક પ્રકારનો માટીયુક્ત ખડક. સામાન્ય રીતે લૅટરાઇટ આવરણ અને તેની નીચે રહેલા બેસાલ્ટ વચ્ચે લિથોમાર્જ અથવા બોલ (bole) હોય છે. નીચે રહેલા ખડક (બેસાલ્ટ અથવા નાઇસ) ક્રમશ: લૅટરાઇટમાં પરિણમતા હોવાનો નિર્દેશ કરતી તે એક વચગાળાની કેઓલીનને મળતી આવતી પેદાશ છે. તે ઔદ્યોગિક દૃષ્ટિએ…
વધુ વાંચો >રિકાર્ડો, ડૅવિડ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ (જ. 1772, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1823) : અર્થશાસ્ત્રની પ્રશિષ્ટ વિચારસરણીના પ્રખર પુરસ્કર્તા અને વિવાદાસ્પદ ચિંતક. મૂળ નેધરલૅન્ડ્ઝ(હોલૅન્ડ)ના નિવાસી યહૂદી પરિવારના નબીરા. પિતા સ્ટૉક માર્કેટમાં હૂંડીઓ અને જામીનગીરીઓના વટાવનો ધંધો કરતા. રિકાર્ડો ઓછું ભણેલા. ચૌદ વર્ષની વયે કામધંધાની શરૂઆત કરી અને ટૂંકસમયમાં ધનાઢ્ય બન્યા. તેઓ જર્મનના સોદાઓમાં માહેર હતા. ઇંગ્લૅન્ડની…
વધુ વાંચો >રિકેટ્સિયા
રિકેટ્સિયા : વિશિષ્ટ પ્રકારના જીવાણુ (bacteria) તરીકે જેમનું વર્ણન કરી શકાય તેવા પરોપજીવી સૂક્ષ્મજીવો. કદમાં તેઓ જીવાણુ કરતાં નાના હોય છે અને માત્ર યજમાન(host)ના જીવંત કોષોની અંદર પ્રજોત્પાદન કરી શકતા હોય છે. મોટાભાગના રિકેટ્સિયા પ્રજાતિના સૂક્ષ્મજીવો ઇતરડી (mite), રિકેટ્સિયા-પૉક્સ રોગ પેદા કરનાર રિકેટ્સિયા એકારી સૂક્ષ્મજીવ જૂ (lice), ઉંદર જેવાં યજમાનોના…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ઉર્લિક
રિક્ટર, ઉર્લિક (જ. 17 જૂન 1952, ગૉર્લિટ્ઝ [જીડીઆર]) : અગાઉના પૂર્વ જર્મની(જીડીઆર)નાં મહિલા તરણખેલાડી. 1973થી ’76નાં 4 વર્ષોમાં તેમણે 100 મીટર બૅકસ્ટ્રોકમાં 9 વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યા અને 65.39 સે.ના વિક્રમને બદલે 61.51 સે.નો વિક્રમ નોંધાવ્યો. વળી 1974માં 200 મી.ની સ્પર્ધામાં 2 મિ. 18.41 સે. અને 2 મિ. 17.35 સે.ના વિક્રમો પણ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ.
રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ. (જ. 26 એપ્રિલ 1900; અ. 1985, આલ્ટાડેના, કૅલિફૉર્નિયા) : જાણીતા ભૂકંપશાસ્ત્રી. 1927માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયામાં પાસાડેનામાં ભૂકંપીય પ્રયોગશાળામાં કામગીરી શરૂ કરી હતી. 1928માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ખાતેથી સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટરેટ મેળવી હતી. 1936થી 1970 વચ્ચે કાલકેટ ખાતે સિસ્મોલૉજિકલ લૅબોરેટરીમાં તેઓ પ્રોફેસર હતા. ભૂકંપની તીવ્રતા માપવા માટે તેમણે લોકલ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, બર્ટન
રિક્ટર, બર્ટન (જ. 22 માર્ચ 1931, બ્રૂકલીન, ન્યૂયૉર્ક) : નવા જ પ્રકારના ભારે મૂળભૂત કણોની શોધ અને તેને લગતું પાયાનું કાર્ય કરવા બદલ 1976ના વર્ષનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની. મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ 1956માં તેમણે પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ ત્યાંથી જ મેળવી. તે પછી તે સ્ટૅનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં…
વધુ વાંચો >રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક
રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક : જુઓ ભૂકંપ.
વધુ વાંચો >રિક્ટરાઇટ
રિક્ટરાઇટ : સોડાધારક ટ્રેમોલાઇટ. ઍમ્ફિબોલ વર્ગનું ખનિજ. તે કૅલ્શિયમ, મૅગ્નેશિયમ, લોહ, મૅંગેનીઝ અને ઍલ્યુમિનિયમ સહિતનું સોડિયમ સિલિકેટ છે. તેના રાસાયણિક બંધારણમાં કૅલ્શિયમની અવેજીમાં સોડિયમ આવતું હોવાથી તે ટ્રેમોલાઇટ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. તેના બાકીના ભૌતિક ગુણધર્મો ઍમ્ફિબોલ વર્ગનાં ખનિજોને મળતા આવે છે. ઉત્પત્તિસ્થિતિના સંદર્ભમાં તે ઉષ્ણતાવિકૃતિ પામેલા ચૂનાખડકો અને સ્કાર્ન…
વધુ વાંચો >રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ)
રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ) : મહાન ડચ ચિત્રકારો જેવા કે રૅમ્બ્રાં, વરમીર, હૉલ્સ અને રૉટ્સડાલ જેવા પ્રસિદ્ધ ચિત્રકારોની ભવ્ય કૃતિઓનો સંગ્રહ. 1808માં હૉલૅન્ડના રાજા લૂઈ નેપોલિયનની આજ્ઞાથી, 1798માં હેગમાં સ્થાપેલા કલાસંગ્રહ ‘ધ નૅશનલ મ્યુઝિયમ’માંથી ફ્રાન્સમાં નહિ ખસેડાયેલાં ચિત્રોનો પ્રથમ સંગ્રહ આમાં ગોઠવવામાં આવ્યો. સૌપ્રથમ તે ડચ ચિત્રોને ઍમ્સ્ટરડૅમના ટાઉનહૉલમાં લટકાવવામાં…
વધુ વાંચો >રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ
રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ (જ. 1932, જર્મની) : અગ્રણી અનુઆધુનિક ચિત્રકાર. બીજાઓ દ્વારા પાડવામાં આવેલી તસવીરો ઉપરથી તેઓ ચિત્રો કરે છે. તસવીરની હૂબહૂ નકલ ઝીણવટભરી વિગત સાથે અને પીંછીના લસરકા ન દેખાય તે રીતે તેઓ કરે છે. અમિતાભ મડિયા
વધુ વાંચો >રિગર્ટ ડૅવિડ
રિગર્ટ ડૅવિડ (જ. 12 મે 1947, કૉકચેટાવ ઑબ્લાસ્ટ, કઝાખિસ્તાન, યુ.એસ.એસ.આર.) : રશિયાના વેટલિફ્ટર. તેઓ સદાકાળના એક સૌથી મહાન વેટલિફ્ટર હતા, પણ રમતના સર્વોત્તમ સ્તરે – ઓલિમ્પિક રમતોત્સવની કક્ષાએ તેમને બે વાર કરુણ નિષ્ફળતા વેઠવી પડી હતી. 1971માં તેમજ 1973–76 દરમિયાન તેઓ 90 કિગ્રા.ની સ્પર્ધામાં પાંચ વખત વિજેતા નીવડ્યા હતા; 1978માં…
વધુ વાંચો >