ખંડ ૧૭
યકૃતથી રાંદેરિયા મધુકર રંગીલદાસ
યકૃત (liver)
યકૃત (liver) : પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં આવેલો અને શરીરની રાસાયણિક ક્રિયાઓના મહત્વના કેન્દ્ર જેવો અવયવ. તેને કલેજું પણ કહે છે. પુખ્ત વયે તેનું વજન 1.4 કિલોગ્રામ (3 શેર) જેટલું હોય છે. તે ઉરોદરપટલની નીચે પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં તથા વચ્ચેના ઉપલા ભાગમાં આવેલો છે. તે લગભગ બધેથી પરિતનકલા (peritoneum)…
વધુ વાંચો >યકૃત (માનવેતર પ્રાણીઓ)
યકૃત (માનવેતર પ્રાણીઓ) : જુઓ પાચનતંત્ર (માનવેતર પ્રાણીઓ)
વધુ વાંચો >યકૃત અર્બુદ
યકૃત અર્બુદ : જુઓ યકૃતમાં ગાંઠ
વધુ વાંચો >યકૃતકાઠિન્ય (liver cirrhosis)
યકૃતકાઠિન્ય (liver cirrhosis) : ચેપ કે અન્ય કોઈ કારણસર યકૃતકોષોને થયેલી ઈજાને કારણે યકૃતમાં તંતુઓ તથા યકૃતકોષોના ગંડિકા-સ્વરૂપ પુન:સંજનન(regeneration)થી ઉદભવતી સ્થિતિ. તેમાં પેશીવિકૃતિ-સ્વરૂપે મુખ્ય 2 વિકૃતિઓ ઉદભવે છે તંતુતા (fibrosis) અને ગંડિકાઓ (nodules). આ એક ગંભીર પ્રકારનો રોગ છે અને અમેરિકામાં મૃત્યુનાં કારણોમાં 10મે સ્થાને આવે છે. અમેરિકામાં વય-સંબંધિત મૃત્યુદર…
વધુ વાંચો >યકૃતકાઠિન્ય, ભારતીય શિશુનું
યકૃતકાઠિન્ય, ભારતીય શિશુનું (Indian childhood cirrhosis) : ફક્ત ભારતીય ઉપખંડમાં જોવા મળતો બાળકોનો યકૃતકાઠિન્યનો વિકાર. તેને ભારતીય લાળ-યકૃતકાઠિન્ય પણ કહે છે. તે 1 વર્ષની ઉંમરથી શરૂ થાય છે. તેમાં પેટ સતત મોટું થતું રહે છે, બાળક ઉશ્કેરાયેલું રહે છે, કારણ ન દર્શાવી શકાય તેવો અનિયમિત અને મંદતીવ્રતાવાળો તાવ આવે છે,…
વધુ વાંચો >યકૃતક્ષમતા-કસોટીઓ
યકૃતક્ષમતા-કસોટીઓ (liver function tests) : યકૃતનાં કાર્યો અને તેમાં થતી ક્રિયાઓ દર્શાવતી જૈવરાસાયણિક કસોટીઓ. તેમની મદદથી યકૃતના રોગોનું નિદાન, તેમનો એકબીજાથી નિદાનભેદ, યકૃતને થયેલા નુકસાનની તીવ્રતા તથા સારવારની અસર જાણી શકાય છે. તેમની કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે અને તે ઘણી વખત તીવ્ર વિકારની હાજરીમાં લગભગ સામાન્ય પરિણામો પણ આપે છે.…
વધુ વાંચો >યકૃતજન્ય બેભાનાવસ્થા (કમળી, hepatic encephalopathy)
યકૃતજન્ય બેભાનાવસ્થા (કમળી, hepatic encephalopathy) : યકૃતના રોગને કારણે થતી બેભાનાવસ્થા. તેને કમળી અથવા યકૃતવિકારજન્ય મસ્તિષ્કરુગ્ણતા કહે છે. તેના લક્ષણસમૂહમાં વિવિધ ચેતા-માનસિક લક્ષણો થઈ આવે છે; જેમ કે સભાનતામાં ઘટાડો, વર્તનવિકાર, વ્યક્તિત્વવિકાર, વધઘટ થતાં ચેતાતંત્રીય ચિહ્નો, પંખકંપન (asterixis અથવા flapping tremor) વગેરે. મગજનો વીજાલેખ (મસ્તિષ્કી વીજાલેખ, electroencephalogram) વિશિષ્ટ પ્રકારના ફેરફારો…
વધુ વાંચો >યકૃતમાર્ગીય અતિરુધિરદાબ (portal hypertension)
યકૃતમાર્ગીય અતિરુધિરદાબ (portal hypertension) : આંતરડાં અને બરોળમાંથી આવતા લોહીને યકૃતમાં મોકલવામાં આવે તેવા રુધિરાભિસરણમાં વધેલું દબાણ. બરોળ અને આંતરડાંમાંનું લોહી લઈ જતી શિરાઓ એકબીજીને મળીને નિવાહિકા શિરા (portal vein) બનાવે છે. તે યકૃતમાં પ્રવેશે છે અને યકૃતના કોષોની વચ્ચે આવેલી વિવરિકાભો (sinusoids) નામની પોલી જગ્યાઓમાં લોહી ઠાલવે છે. વિવરિકાભોમાંનું…
વધુ વાંચો >યકૃતમાં ગાંઠ
યકૃતમાં ગાંઠ : યકૃતમાં કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિને કારણે થતી ગાંઠ. તેના મુખ્ય 2 પ્રકારો છે : સૌમ્ય (benign) અને મારક (malignant). મારક ગાંઠને કૅન્સર કહે છે. યકૃતમાં થતા કૅન્સરને યકૃતકૅન્સર, યકૃતકોષીય કૅન્સર, યકૃતકોષીય કર્કાર્બુદ (hepato-cellular carcinoma), યકૃતાર્બુદ (hepatoma) – એમ વિવિધ નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. (જુઓ કૅન્સર, યકૃતનું). યકૃતમાં આંતરડાં, જઠર,…
વધુ વાંચો >યકૃતવિકાર, ઔષધજન્ય અને વિષજન્ય
યકૃતવિકાર, ઔષધજન્ય અને વિષજન્ય (drug and toxin induced liver disease) : દવાઓ તથા રસાયણોની યકૃત પર થતી ઝેરી અસર. રોજ નવી દવાઓ બને છે, નવાં નવાં રસાયણોના સંસર્ગમાં અવાય છે. કુદરતી (નૈસર્ગિક) કે દ્રુમજન્ય (herbal) ઔષધોનો ઉપયોગ કરાય છે. આ બધાંમાંથી ઘણાં યકૃતમાં વિષતા સર્જે છે. તેને ઘણી વખત વિષાણુજ…
વધુ વાંચો >રાખોડી ચિલોત્રો (common grey hornbill)
રાખોડી ચિલોત્રો (common grey hornbill) : ચાંચ લાંબી, મજબૂત અને વક્ર હોવા ઉપરાંત ઉપલા પાંખિયા પર અસ્થિખંડ (casque) ધરાવતી પક્ષીઓની એક પ્રજાતિ. આ અસ્થિખંડ સામાન્યત: ખોટી ચાંચ તરીકે ઓળખાય છે. તે પહોળી મોંફાડવાળી (Fissivostres) પ્રજાતિનું પંખી છે. તેનો coraciiformes શ્રેણીમાં અને Bucerotidae કુળમાં સમાવેશ થાય છે. તેનું શાસ્ત્રીય નામ છે…
વધુ વાંચો >રાખોડી ફડકફુત્કી (કાળી પાનફુત્કી)
રાખોડી ફડકફુત્કી (કાળી પાનફુત્કી) : ચકલી કરતાં નાની, બદામી, રાખોડી અને ઝાંખો લીલો રંગ ધરાવતી એકવડિયા અને નાજુક બાંધાવાળી અત્યંત સ્ફૂર્તિલી પ્રજાતિ. તેની ઘણી જાતો સ્થાયી અધિવાસી છે અને કેટલીક યાયાવર એટલે કે ઋતુપ્રવાસી છે. તેનો વર્ગ વિહગ અને passiveformes શ્રેણીમાં સમાવેશ થાય છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Prinia socialis Stewarti…
વધુ વાંચો >રાખ્માનિનૉફ, સર્ગેઇ
રાખ્માનિનૉફ, સર્ગેઇ (જ. 1 એપ્રિલ 1873, ઓનેગ, રશિયા; અ. 28 માર્ચ 1943, બેવર્લી હિલ્સ, કૅલિફૉર્નિયા, યુ.એસ.) : પ્રસિદ્ધ રંગદર્શી રશિયન સંગીતકાર અને સંગીત-નિયોજક. પિયાનોવાદનમાં તેમણે અભૂતપૂર્વ કૌશલ્ય પ્રદર્શિત કરેલું. નૉવ્ગોરોડ જિલ્લાના ઇલ્મેન સરોવર કાંઠે આવેલ ઓનેગમાં તેમનો ઉછેર થયો. તેમના પિતા નિવૃત્ત લશ્કરી અધિકારી હતા અને માતા પણ લશ્કરી કારકિર્દી…
વધુ વાંચો >રાગ
રાગ : સ્વર તથા વર્ણથી વિભૂષિત થઈ મનનું રંજન કરે તેવો, અથવા તો મનોરંજન અને રસ નિર્માણ કરે તેવો સ્વરસમૂહ . એક વાક્યમાં કહેવું હોય તો કહી શકાય કે ‘रञजयति इति रागः’ દરેક રાગનું વિશિષ્ટ બંધારણ હોય છે, જેને અનુસરીને રાગ ગાવા કે વગાડવામાં આવે છે અને ત્યારે તે શ્રોતાના…
વધુ વાંચો >રાગ દરબારી
રાગ દરબારી : શ્રીલાલ શુક્લ(જ. 1925)ની સૌથી જાણીતી હિંદી નવલકથા. 1969ના વર્ષ માટે આ કૃતિને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. ત્યારબાદ તેનું નાટ્યરૂપાંતર રંગભૂમિ પર રજૂઆત પામ્યું હતું. આ નવલકથામાં ભ્રષ્ટાચાર, રાજકીય કાવાદાવા તથા આઝાદી પછી ભારતના ગ્રામજગતમાં પ્રસરેલી સર્વસ્તરીય નિરાશા પરત્વે વેધક કટાક્ષ છે. નવલકથાનો નાયક એક યુવાન…
વધુ વાંચો >રાગલે
રાગલે : કન્નડ ભાષાનો ‘માત્રા’ નામનો બહુ જાણીતો છંદ. દસમી સદી પછી તે પ્રચલિત બન્યો હતો. તેનાં નામકરણ તથા ઉદભવ ચર્ચાનો વિષય બન્યાં છે. રાગલે એ ક્ન્નડ સ્વરૂપ છે અને તેનું સંસ્કૃત સ્વરૂપ ‘રાધટા’ હોવાનું મનાયું છે. ‘રાધટા’ અને ‘રાગલે’ મૂળ સંસ્કૃત શબ્દ ‘અર્ધટ્ટા’નાં જ રૂપો છે. પ્રાકૃતમાંથી આવેલા ‘રાગડા…
વધુ વાંચો >રાગ વૈશાખી
રાગ વૈશાખી : બોયી ભિમન્ના કૃત તેલુગુ ભાષાનું કાવ્ય. તેની વિશેષતા એ છે કે તે પ્રેમપત્રો રૂપે લખાયેલું છે. તેલુગુ ભાષાનું એ એક લાક્ષણિક કાવ્ય ગણાય છે. તે સૌપ્રથમ 1966માં પ્રગટ થયું અને વાચકો આશ્ર્ચર્યમુગ્ધ બની ગયા, કારણ કે તેમાં પ્રણયના મનોભાવો – લાગણીઓનું સ્વેચ્છાચારી નિરૂપણ થયું હતું. કેટલાક વિવેચકોએ…
વધુ વાંચો >રાગાનુરાગ સંબંધ રૂપા ભક્તિ
રાગાનુરાગ સંબંધ રૂપા ભક્તિ : અનુરાગ દ્વારા ભગવાન સાથે સંબંધ સ્થાપિત કરાવનારી ભક્તિ. રૂપ ગોસ્વામીએ ગૌણી ભક્તિના એક પેટા-પ્રકારમાં આ ભક્તિ પ્રકારને મૂકી છે. ભક્ત અને ભગવાન વચ્ચેના સંબંધ પરત્વે ચાર પ્રકાર પ્રવર્તે છે : (1) દાસ્ય, (2) સખ્ય, (3) વાત્સલ્ય અને (4) દામ્પત્ય. હનુમાનનો રામચંદ્ર સાથે દાસ્ય-સંબંધ છે. સુદામા,…
વધુ વાંચો >રાગિણી
રાગિણી (જ. 16 ઑક્ટોબર 1955, મુંબઈ) : ગુજરાતી રંગભૂમિ, ફિલ્મો અને ટી.વી. સીરિયલોની પ્રસિદ્ધ અભિનેત્રી. સંગીતકાર પિતા સુરેશ શાહ (સુરેશતલવાર સંગીતકાર જોડીમાંના એક) અને અભિનેત્રી માતા પુષ્પા શાહની પુત્રી અને રંગભૂમિ, ટી.વી.ની અભિનેત્રી ચિત્રા વ્યાસની બહેન રાગિણીએ ઇન્ટર આર્ટ્સ સુધીનો અભ્યાસ મુંબઈની મીઠીબાઈ અને નૅશનલ કૉલેજમાં કરેલો. કૉલેજના દિવસોમાં સંગીત…
વધુ વાંચો >રાગી
રાગી : જુઓ નાગલી
વધુ વાંચો >