ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મૉગર, ઈવાન (જિરાલ્ડ)
મૉગર, ઈવાન (જિરાલ્ડ) (જ. 1939, ક્રાઇસ્ટ ચર્ચ, ન્યૂઝીલૅન્ડ) : મૉટરબાઇકની સ્પર્ધાના કુશળ ચાલક (speedway rider). તેમણે 1957થી 1982 દરમિયાન, વિમ્બલડન, રાય હાઉસ, ઈસ્ટ બૉર્ન, ન્યૂ કૅસલ બૅલ વૂ, એક્સટર અને હલ ખાતેની ઝડપ-સ્પર્ધામાં વાહન ચલાવવામાં ભાગ લીધો હતો અને એ દરમિયાન, તેમણે 1968–70, 1972, 1977 અને 1979 – એમ 6…
વધુ વાંચો >મોગરી
મોગરી : દ્વિદળી (મેગ્નોલિયોપ્સીડા) વર્ગના બ્રેસિકેસી (ક્રુસિફેરી) કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Raphanus caudatus Linn. syn. R. sativus var. caudatus (Linn.) Vilmorin; R. sativus var. mougri Helm; R. raphanistrum sub sp. caudatus (Linn.) Thell (હિં. સુંગ્રા, મુંગ્રા, સીંગ્રી; ગુ. મોગરી; અં. રૅટ ટેઇલ રેડિશ) છે. તે જાંબલી નીલાભ (glaucous)…
વધુ વાંચો >મોગરો (મદનબાણ)
મોગરો (મદનબાણ) : દ્વિદળી (મેગ્નોલિયોપ્સીદા) વર્ગના ઓલિયેસી (પારિજાતક) કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Jasminum sambac (Linn) Ait. (સં. મુદગર, મલ્લિકા, ભૂપદી, વાર્ષિકી, કુન્દમ્, માધ્યં, સપ્તલા, અસ્ફીતા, શીતભીરુ; હિં. મોતીઆ, બનમલ્લિકા, ચંબા, મોઘરા; બં. મોતીઆ, મોગરા; મ. મોગરા, બટ-મોગરી; ગુ. મોગરો, બટ-મોગરો; તે. બૉડ્ડુમલ્લે, ગુંડુમલ્લે; તા. ગુંડુમલ્લી ઈરૂવાડી; ક. ઇંદ્રવતીંગે,…
વધુ વાંચો >મોગા
મોગા : પંજાબ રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 30° 48´ ઉ. અ. અને 75° 10´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1672 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ફિરોજપુર, પૂર્વમાં લુધિયાણા, અગ્નિ તરફ સંગરુર, દક્ષિણે બથિંડા તથા પશ્ચિમે ફરીદકોટ અને ફિરોજપુર…
વધુ વાંચો >મોગાદિશુ
મોગાદિશુ : પૂર્વ આફ્રિકાના સોમાલિયા દેશનું પાટનગર, સૌથી મોટું શહેર અને બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : 2° 04´ ઉ. અ. અને 45° 22´ પૂ. રે. તેનું અરબી નામ મકદિશુ, સ્થાનિક નામ મુગદિશો અને ઇટાલિયન નામ મોગાદિશિયો છે. તે સોમાલિયાના અગ્નિ કિનારા પર, હિન્દી મહાસાગરને કાંઠે, વિષુવવૃત્તથી ઉત્તરે આશરે 225 કિમી.ને અંતરે…
વધુ વાંચો >મોગ્ગલિપુત્ર તિસ્સ
મોગ્ગલિપુત્ર તિસ્સ : બૌદ્ધ ભિક્ષુસંઘના ત્રીજી સંગીતિના અધ્યક્ષ તરીકે નામાંકિત થેર (સ્થવિર). એ પાટલિપુત્રના બ્રાહ્મણ મોગ્ગલિના પુત્ર રૂપે જન્મેલા. એમને બૌદ્ધ ધર્મનો ઉપદેશ ગ્રહણ કરાવવા સિગ્ગવ પહેલેથી સતત યત્નશીલ હતા. તિસ્સ ઉમરલાયક થતાં વેદોમાં પારંગત થયા હતા, પરંતુ સિગ્ગવે એમને ‘ચિત્તયમક’માંથી એક પ્રશ્ર્ન પૂછ્યો, ત્યારે તેઓ એનો ઉત્તર આપી શક્યા…
વધુ વાંચો >મોચરસ
મોચરસ : શીમળાની છાલમાંથી સ્રવતો ગુંદર. શીમળો દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બૉમ્બેકેસી કુળની એક વૃક્ષ-જાતિ છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Salmalia malabarica(DC) Scott & Endl. syn. Bombax ceiba Linn; B. malabaricum DC (સં. શાલ્મલી, રક્તપુષ્પા, કંટકદ્રુમ; હિં. સેમુલ, સેંબલ, રક્ત સેમ્બલ, કંટકીસેંબલ; બ. સિમુલ, રોક્તો સિમુલ, શેમ્બલ; મ. સીમલો સાવરી સામર, શેવરી;…
વધુ વાંચો >મોચી
મોચી : જુઓ, પરંપરાગત વ્યવસાયો અને વ્યવસાયીઓ
વધુ વાંચો >મોજું
મોજું : સમુદ્રની જળસપાટી પર પવનથી ઉદભવતી હલનચલનની સ્થિતિ. સમુદ્રની ઉપલી સપાટી હવાના સંપર્કમાં આવવાથી તેનાં જળ હલનચલન તેમજ ગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રકારની ક્રિયાને મોજું કહે છે. આ મોજાંનો પ્રભાવ મોટેભાગે માત્ર સપાટીની થોડીક ઊંડાઈ પૂરતો જ સીમિત રહે છે, ઊંડાઈ તરફ જતાં તેની અસર ઘટતી જાય છે.…
વધુ વાંચો >મોઝર-પૉલ, ઍનમૅરી
મોઝર-પૉલ, ઍનમૅરી (1953, કલીનાર્લ, ઑસ્ટ્રિયા) : આલ્પાઇન પર્વત પર બરફમાં સરકવાની રમતનાં નામી મહિલા-ખેલાડી. તેઓ 1970–79 દરમિયાન 62 વિશ્વકપ રેસ જીત્યાં હતાં. એક મહિલા-ખેલાડી માટે તે એક વિક્રમ હતો. આ ઉપરાંત 1979માં ઑવઑબ ચૅમ્પિયન, 1978 અને 1979માં ડાઉનહિલ ચૅમ્પિયન, 1980માં ઑલિમ્પિક ડાઉનહિલ, 1972 અને ’78માં વર્લ્ડ કંબાઇન્ડ તેમજ 1974, ’78…
વધુ વાંચો >