ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મૅન્લી, માઇકલ (નૉર્મન)
મૅન્લી, માઇકલ (નૉર્મન) (જ. 10 ડિસેમ્બર 1924, જમૈકા; અ. 6 માર્ચ 1997, કિંગસ્ટન, જમૈકા) : જમૈકાના રાજકારણી તથા 1972થી 1980 તથા 1989થી 1992ના ગાળા દરમિયાન જમૈકાના વડાપ્રધાન. તેમણે લંડન સ્કૂલ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક્સ ખાતે અભ્યાસ કર્યો અને તે પછી થોડો વખત પત્રકાર તરીકે કામ કર્યું. તે પછી તેઓ જમૈકા પાછા આવ્યા…
વધુ વાંચો >મૅન્શિપ, પૉલ
મૅન્શિપ, પૉલ (જ. 25 ડિસેમ્બર 1885, સેંટ પૉલ, મિનેસોટા, અમેરિકા; અ. 31 જાન્યુઆરી 1966, ન્યૂયૉર્ક શહેર, અમેરિકા) : અમેરિકાના શિલ્પી. જાહેર સ્થાનો માટેનાં વિરાટકાય શિલ્પોના સર્જન માટે તેઓ પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. પ્રાચીન ગ્રીક અને પ્રાચીન ભારતીય શિલ્પકળામાંથી તેમના સર્જનને પ્રેરણા મળી હતી. અમેરિકામાં ન્યૂયૉર્ક સિટી તથા ફિલાડેલ્ફિયામાં તાલીમ લીધા પછી…
વધુ વાંચો >મેન્શિયસ
મેન્શિયસ (જ. આશરે ઈ. સ. પૂ. 390, ઝોઉ, શાન્ટુંગ પ્રાંત; અ. ઈ. સ. પૂ. 305, ઝોઉ) : ચીનનો મોટો ફિલસૂફ. એનાં જન્મ અને અવસાનની નિશ્ચિત તારીખ મળતી નથી. પરંતુ ઈ. સ. પૂ. 390થી 305 દરમિયાન એ જીવિત હોવાનો સંભવ છે. ચીનમાં કન્ફ્યૂશિયસવાદની વિચારસરણીને પ્રચલિત કરવામાં તેનું સૌથી મોટું પ્રદાન હતું…
વધુ વાંચો >મેન્શેવિક
મેન્શેવિક : રશિયન સોશિયલ ડેમૉક્રૅટિક લેબર પાર્ટીના લઘુમતી ધરાવતા જૂથના સભ્યો માટે કરવામાં આવતું સંબોધન. સ્થાપના 1898. રૂસી ભાષામાં ‘મેન્શેવિક’ શબ્દનો અર્થ છે ‘લઘુમતી’. ઉપર્યુક્ત પક્ષ માર્કસવાદી પક્ષ તરીકે જાણીતો હતો, જેણે રશિયન ક્રાંતિને અને પછીથી રશિયન રાજ્યને વિચારસરણી અને નેતૃત્વ પૂરાં પાડ્યાં. પક્ષની સ્થાપનાનાં પાંચ વર્ષ બાદ 1903માં આ…
વધુ વાંચો >મૅન્સન, ચાર્લ્સ
મૅન્સન, ચાર્લ્સ (જ. 12 નવેમ્બર 1934, સિનસિનાટી, ઓહાયો) : અમેરિકામાં પોતાને નામે જ સ્થાપેલા સંપ્રદાયના વડા. 1967માં જેલમાંથી છૂટ્યા પછી તેમણે મુક્ત પ્રણય-સહચારમાં માનનારો અને પોતાના પ્રત્યે એકનિષ્ઠ ભક્તિભાવ દાખવનારો એક સમુદાય અને તેના માટેનો એક સંપ્રદાય ઊભા કર્યા. તેમના સંપ્રદાયના અનુયાયીઓએ 1969માં કૅલિફૉર્નિયામાં સંખ્યાબંધ ઘૃણાસ્પદ ખૂન કર્યાં. તેમાં જાણીતી…
વધુ વાંચો >મૅન્સફીલ્ડ, કૅથરિન
મૅન્સફીલ્ડ, કૅથરિન (જ. 14 ઑક્ટોબર 1888, વેલિંગ્ટન, ન્યૂઝીલૅન્ડ; અ. 9 જાન્યુઆરી 1923, ફૅન્તેનબ્લૉ, ફ્રાન્સ) : બ્રિટિશ ટૂંકી વાર્તાનાં નિષ્ણાત લેખિકા. મૂળ નામ કૅથલીન મૅન્સફીલ્ડ બૉચેમ્ય, પણ સાહિત્યિક નામ ‘કૅથરિન મૅન્સફીલ્ડ’થી ઓળખાયાં. શિક્ષણ શરૂઆતમાં ન્યૂઝીલૅન્ડમાં લીધું, અને 15 વર્ષની વયે ક્વીન્સ કૉલેજ, લંડનમાં પ્રવેશ લીધો. બે વર્ષ સુધી સંગીતનો પદ્ધતિસરનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >મે, પીટર (બાર્કર હાવર્ડ)
મે, પીટર (બાર્કર હાવર્ડ) (જ. 31 ડિસેમ્બર 1929, બર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 27 ડિસેમ્બર 1994, કેમ્પશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ, યુ.કે.) : નામી આંગ્લ ક્રિકેટ-ખેલાડી. તેમણે કેમ્બ્રિજ ખાતે અભ્યાસ કર્યો. કેવળ શોખ ખાતર રમતા રહેલા તેઓ છેલ્લા મહાન ક્રિકેટ-ખેલાડી હતા. ક્રિકેટ રમવાનો પ્રારંભ તેમણે 1956માં સરેની ટીમથી કર્યો. ઇંગ્લૅન્ડ તરફથી તેઓ 66 ટેસ્ટમાં રમ્યા…
વધુ વાંચો >મેફી I અને II તારાવિશ્વો
મેફી I અને II તારાવિશ્વો : સૂર્ય જેમાં આવેલો છે, તે આકાશગંગા-તારાઓનો એક વિશાળ સમૂહ. તેને તારાવિશ્વ પણ કહી શકાય. આવા પ્રત્યેક તારાવિશ્વમાં અબજોની સંખ્યામાં તારાઓ આવેલ હોય છે; અને અબજોની સંખ્યામાં આવાં તારાવિશ્વો બ્રહ્માંડમાં એકમેકથી લાખો પ્રકાશવર્ષને અંતરે પથરાયેલાં છે. (જુઓ ‘બાહ્ય તારાવિશ્વો’). આ તારાવિશ્વો અવ્યવસ્થિત રીતે વીખરાયેલાં નથી,…
વધુ વાંચો >મૅફી, ફ્રાન્સેસ્કો સ્કિપિયૉન
મૅફી, ફ્રાન્સેસ્કો સ્કિપિયૉન (જ. 1 જૂન 1675, વેરૉના, વેનિસ પ્રજાસત્તાક; અ. 11 ફેબ્રુઆરી 1755, વેરૉના) : ઇટાલીના નાટ્યકાર, પુરાતત્વવિજ્ઞાની અને વિદ્વાન. તેમણે પદ્ય-બંધમાં રચેલી ટ્રૅજેડી ‘મૅરોવ’માં ગ્રીક તથા ફ્રેંચ પ્રશિષ્ટ કૃતિઓની સરળતા–સાદગી પ્રયોજવાનો નવતર પ્રયાસ કર્યો. તેના પરિણામે વિત્તોરિયો ઍલફેરીની નાટ્યાત્મક ટ્રૅજેડી જેવી કૃતિઓ તેમજ પીત્રો મૅતેસ્તૅસિયોની સંગીતનાટિકાઓની રચનાઓનો માર્ગ…
વધુ વાંચો >મેબૅક, બર્નાર્ડ
મેબૅક, બર્નાર્ડ (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1862, ન્યૂયૉર્ક સિટી; અ. 3 ઑક્ટોબર 1957, બર્કલી, કૅલિફૉર્નિયા, અમેરિકા) : અમેરિકાના અગ્રણી પર્યાવરણ-વિજ્ઞાની અને સ્થપતિ. બહુશ્રુત અને મૌલિક વ્યક્તિત્વ ધરાવનાર આ સ્થપતિ બુદ્ધિપૂર્વકની ડિઝાઇનવાળાં તથા હસ્તકૌશલ્ય ધરાવતાં લાકડાનાં ઘરોની બાંધણી બદલ ખૂબ નામના પામ્યા. આ ઘરોનું નિર્માણ વીસમી સદીનાં પ્રારંભિક વર્ષોમાં સાનફ્રાન્સિસ્કો ‘બે એરિયા’માં…
વધુ વાંચો >