ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મુસ્લિમ કાયદો
મુસ્લિમ કાયદો : ભારતના દરેક મુસ્લિમને લાગુ પડતો કાયદો. તેનો મુખ્ય આધાર કુરાન છે. કુરાન દૈવી ગણાય છે, કેમ કે તે મહંમદ પયગંબરને પ્રભુએ આપેલ સંદેશ છે. મુસ્લિમો તેને અપરિવર્તનશીલ માને છે. કુરાનના આદેશો મારફતે તત્કાલીન સમાજમાં મહત્વના સામાજિક અને આર્થિક સુધારા દાખલ કરવામાં આવ્યા. તેનાથી જુગાર, દારૂ, વ્યભિચાર અને…
વધુ વાંચો >મુસ્લિમ લીગ
મુસ્લિમ લીગ : પાકિસ્તાનની રચના માટે ભારતમાં સ્થપાયેલ મુસ્લિમોની રાજકીય સંસ્થા. ભારતીય રાષ્ટ્રીયતા જેમ અંગ્રેજ શાસનની તેમ ભારતમાં વ્યાપેલ સાંપ્રદાયિકતા પણ અંગ્રેજ શાસકોની દેન છે. 1871 પછી અંગ્રેજ શાસકોની નીતિમાં પરિવર્તન આવ્યું હતું અને ઍંગ્લો-મુસ્લિમ સહયોગનો આરંભ થયો. જોકે સર સૈયદ અહમદ જેવા મુસ્લિમ સુધારકો હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાના હિમાયતી હતા. 1857ના…
વધુ વાંચો >મુસ્સાદિક, મોહમ્મદ
મુસ્સાદિક, મોહમ્મદ (જ. 1880, તહેરાન; અ. 5 માર્ચ 1967, તહેરાન, ઈરાન) : ઈરાનના રાજકીય નેતા અને વડાપ્રધાન. તેમણે 1914થી ’25 દરમિયાન વિવિધ સરકારી હોદ્દાઓ પર કામગીરી બજાવી હતી, પરંતુ 1925માં ઈરાનના શાહે લગભગ સરમુખત્યાર જેવી સત્તાઓ હાંસલ કરતાં સરકારી હોદ્દા પરથી તેઓ ખસી ગયા. 1942માં ઈરાનની મજલિસ(સંસદ)માં તેઓ ચૂંટાયા અને…
વધુ વાંચો >મુસહફી, ગુલામ હમદાની
મુસહફી, ગુલામ હમદાની (જ. 1728, અકબરપુર, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 1828) : અઢારમા શતકના ઉર્દૂ કવિ તથા લેખક. તેમણે શાહજહાંબાદ (દિલ્હી) અને લખનૌમાં કવિ તરીકે નામના મેળવી હતી. તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘કુલ્લિયાત’માં ઉર્દૂ તથા ફારસી ભાષાનાં કાવ્યોનાં વિવિધ સ્વરૂપો જોવા મળે છે. તેમણે ઊર્મિકાવ્યો (ગઝલો), પ્રશંસાકાવ્યો (કસીદા) અને વૃત્તાંતકાવ્યો (મસ્નવીઓ) લખ્યાં છે. તેમણે…
વધુ વાંચો >મુહમદ કુલી કુતુબશાહ
મુહમદ કુલી કુતુબશાહ (જ. 1565; અ. 1612) : દક્ષિણ ભારતના કુતુબશાહી વંશના પ્રખ્યાત રાજવી, ઉર્દૂના પ્રથમ પંક્તિના કવિ, હૈદરાબાદ શહેરના સ્થાપક અને ચહાર મિનાર નામની ભવ્ય ઇમારતના સર્જક. તે 1580માં ગાદીએ આવ્યા અને 35 વર્ષના લાંબા રાજ્યકાળ દરમિયાન તેમણે અનેક શિક્ષણસંસ્થાઓ, પુસ્તકાલયો તથા નહેરો-બગીચાઓ બંધાવ્યાં અને વિદ્યા તથા લલિતકલાઓને પ્રોત્સાહન…
વધુ વાંચો >મુહમ્મદ અમીનખાન
મુહમ્મદ અમીનખાન (શાસનકાળ : ઈ. સ. 1672–1682) : ઔરંગઝેબે નીમેલો ગુજરાતનો સૂબેદાર. અગાઉ તે મુઘલ દરબારના શ્રેષ્ઠ મનસબદારોમાંનો એક હતો. તેણે સળંગ દસ વર્ષ જેટલો સમય વહીવટ કર્યો તે નોંધપાત્ર ઘટના ગણાય. તેણે મોકલેલા લશ્કરી અધિકારી મુહમ્મદ બહલોલ શેરવાનીએ જંગલમાં નાસી ગયેલા ઈડરના રાવ ગોપીનાથની હત્યા કરી. તેની સૂબેદારી દરમિયાન…
વધુ વાંચો >મુહમ્મદશાહ, સુલતાન 1લો
મુહમ્મદશાહ, સુલતાન 1લો (રાજ્યઅમલ : 1403–1404) : ગુજરાતનો પ્રથમ સત્તાવાર સુલતાન. દિલ્હી સલ્તનત ઉપર કબજો મેળવવાની તાતારખાનની મહત્વાકાંક્ષા હતી; પરંતુ એના પિતા ઝફરખાને તેને સંમતિ આપી નહિ. આથી તાતારખાને પિતાને અસાવલમાં કેદ કરાવી દીધા. ઈ. સ. 1403ના ડિસેમ્બરથી 1404ના જાન્યુઆરી દરમિયાન ‘મુહમ્મદશાહ’ ખિતાબ ધારણ કરીને તે પોતે તખ્ત ઉપર બેઠો.…
વધુ વાંચો >મુહમ્મદશાહ, સુલતાન 2જો
મુહમ્મદશાહ, સુલતાન 2જો (રાજ્યઅમલ : 1442–1451) : ગુજરાતનો સુલતાન. સુલતાન અહમદશાહ પછી એનો સૌથી મોટો શાહજાદો મુહમ્મદખાન ‘ગિયાસુદ દુનિયા વ દીન મુહમ્મદશાહ’ ખિતાબ ધારણ કરી તખ્ત-નશીન થયો. ગુજરાતના હિંદુ રાજાઓને શરણે લાવવાનું પિતાનું અધૂરું કાર્ય તેણે ચાલુ રાખ્યું. ઈ. સ. 1446માં એણે ઈડરના રાજ્ય ઉપર ચડાઈ કરી. મુસ્લિમ તવારીખ પ્રમાણે…
વધુ વાંચો >મુહમ્મદાબાદ
મુહમ્મદાબાદ : સલ્તનતકાલમાં જૂના ચાંપાનેરની બાજુમાં બંધાયેલ નગર. મહમૂદ બેગડાને ઈ. સ. 1448માં પાવાગઢ જીતવામાં સફળતા મળી. ત્યાંનાં હવાપાણી સુલતાનને માફક આવતાં ત્યાં પોતાનું પાયતખ્ત રાખ્યું. પોતાને રહેવાનાં મુખ્ય સ્થાનો પૈકીનું એક ઠરાવ્યા બાદ એણે હજરત મુહમ્મદ પયગંબરના નામ ઉપરથી એનું નામ ‘મુહમ્મદાબાદ’ રાખ્યું. એણે જૂના ચાંપાનેરની બાજુમાં પહાડની પૂર્વ…
વધુ વાંચો >મુહસિનફાની
મુહસિનફાની (જ. અ. આશરે 1671–72) : મુઘલ શહેનશાહ શાહજહાંના સમયના પ્રસિદ્ધ કવિ અને સૂફી સંત. પોતાના સમયના મહાન વિદ્વાનોમાં તેમની ગણના થાય છે. તે સમયનાં પ્રચલિત તમામ શાસ્ત્રોમાં તેઓ પારંગત હતા. કાશ્મીરના અમીર-ઉમરાવો અને હાકેમો તેમની સાથે મિત્રતાનો સંબંધ રાખતા તથા અવારનવાર તેમની મુલાકાત પણ લેતા. શાહજહાંને પણ તેમના પ્રત્યે…
વધુ વાંચો >