ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મિલ્સ્ટાઇન સીઝર
મિલ્સ્ટાઇન સીઝર (જ. 8 ઑક્ટોબર 1927, બાહિયા બ્લાન્કા, આર્જેન્ટિના; અ. 24 માર્ચ 2002, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : 1984ના તબીબી અને દેહધાર્મિકવિદ્યા અંગેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. તેમની સાથે સહવિજેતાઓ હતા નીલ્સ કાજ જેર્ને અને જ્યૉર્જ જે. એફ. કોહલર. શરીરના રોગપ્રતિકારતંત્રને પ્રતિરક્ષાતંત્ર (immune system) કહે છે. આ પ્રતિરક્ષાતંત્ર રોગકારક ઘટકમાંનાં રસાયણોને પ્રતિજન(antigen) તરીકે…
વધુ વાંચો >મિશિગન (રાજ્ય)
મિશિગન (રાજ્ય) : યુ.એસ.ના ઉત્તર-મધ્ય પ્રાદેશિક વિસ્તારમાં વિશાળ સરોવરોની વચ્ચેના ભાગમાં આવેલું મહત્વનું ઔદ્યોગિક રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 44° 00´ ઉ. અ. અને 85° 00´ પ. રે.ની આજુબાજુનો 2,50,493 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે લેક સુપીરિયર અને કૅનેડા, પૂર્વ તરફ લેક હ્યુરોન અને કૅનેડા, દક્ષિણે ઓહાયો…
વધુ વાંચો >મિશિગન (શહેર)
મિશિગન (શહેર) : યુ.એસ.ના ઇન્ડિયાના રાજ્યના લા પૉર્ટ પરગણામાં આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 41° 42´ ઉ. અ. અને 86° 53´ પ. રે. પર આવેલું છે. તે શિકાગોથી પૂર્વમાં આશરે 90 કિમી. દૂર આવેલું છે. એક સમયે અહીંથી ફક્ત લાકડાંની જ નિકાસ થતી હતી, પરંતુ આજે અહીં મોટરગાડીઓ, વીજાણુયંત્રો,…
વધુ વાંચો >મિશિગન સરોવર
મિશિગન સરોવર : યુ.એસ.નું મોટામાં મોટું સ્વચ્છ જળનું સરોવર. દુનિયાનાં સૌથી મોટાં સરોવરો પૈકીનું તે ત્રીજા ક્રમનું સરોવર છે. આ સરોવર પૂર્વ તરફ આટલાંટિક મહાસાગર સાથે અને દક્ષિણ તરફ મિસિસિપી નદી મારફતે મેક્સિકોના અખાત સાથે જોડાયેલું છે. આ રીતે યુ.એસ.માં તે લાંબો જળમાર્ગ રચે છે. જૂના વખતમાં આ સરોવરકાંઠે વસતા…
વધુ વાંચો >મિશિમા, યુકિયો
મિશિમા, યુકિયો (જ. 14 જાન્યુઆરી 1925, ટોકિયો; અ. 25 નવેમ્બર 1970, ટોકિયો) : વિપુલ નવલકથાલેખન કરનાર પ્રભાવક સાહિત્યકાર જાપાની નવલકથાકાર અને ચલચિત્રના લેખક, દિગ્દર્શક અને અભિનેતા. મૂળ નામ હિરોકા કિમિતાકે. પશ્ચિમની અસર તળે જાપાનની પરંપરાગત સંસ્કૃતિનાં મૂલ્યો અને ગૌરવનો હ્રાસ તેમના સર્જન પછવાડેની અંતર્વેદના છે. સનદી અધિકારીના પુત્ર. ટોકિયોની આંતરરાષ્ટ્રીય…
વધુ વાંચો >મિશેલ, આર્થર
મિશેલ, આર્થર (જ. 27 માર્ચ 1934, ન્યૂયૉર્ક સિટી) : અમેરિકાના અશ્વેત નર્તક, નૃત્યનિયોજક અને નિર્દેશક. તેમણે સ્કૂલ ઑવ્ અમેરિકન બૅલેમાં તાલીમ લીધી હતી. 1956માં તેઓ ન્યૂયૉર્ક સિટી બૅલેમાં જોડાયા. 1959માં તેઓ એ મંડળીના મુખ્ય નર્તક બની રહ્યા. અમેરિકાની એક મહત્વની બૅલે કંપનીમાં આવું સન્માન – આવો હોદ્દો મેળવનાર તેઓ સર્વપ્રથમ…
વધુ વાંચો >મિશૅલ, જૉન
મિશૅલ, જૉન (જ. 1913, ડેટ્રૉઇટ, મિશિગન; અ. 1988) : અમેરિકાના કાનૂની નિષ્ણાત અને કૅબિનેટના સભ્ય. તેઓ ન્યૂયૉર્કના મૂડીરોકાણના કાનૂની નિષ્ણાત હતા (1936–68). તેઓ શ્રીમંત હતા. તેઓ મ્યુનિસિપલ બૉન્ડ્ઝ વિશેના નિષ્ણાત સલાહકાર હતા. 1968ની પ્રમુખ નિક્સનની પ્રચાર-ઝુંબેશના તેઓ વ્યવસ્થાપક બન્યા. 1969થી ’73 દરમિયાન તેઓ ઍટર્ની-જનરલ તરીકે કામગીરી સંભાળતા રહ્યા. વિદ્યાર્થી જગતના…
વધુ વાંચો >મિશેલ ફૂકો
મિશેલ ફૂકો (જ. 15 ઑક્ટોબર 1926, પૉલિટીવ્સ(Politievs), ફ્રાન્સ; અ. 25 જૂન 1984, પૅરિસ, ફ્રાન્સ) : ફ્રેન્ચ ફિલસૂફ. મિશેલ ફૂકોએ 1946થી 1952 સુધી પૅરિસમાં e’cole normale sup’erieureમાં તત્વજ્ઞાન અને મનોવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો હતો. 1955થી 1958 સુધી સ્વીડનની ઉપાસલા યુનિવર્સિટીમાં તેમણે અધ્યાપનકાર્ય કર્યું હતું. 1958માં વૉરસોમાં ફ્રેન્ચ સેન્ટરના નિર્દેશક તરીકે તેમણે સેવાઓ…
વધુ વાંચો >મિશેલ, મારિયા
મિશેલ, મારિયા (જ. 1 ઑગસ્ટ 1818, નાનટુકેટ આઇલૅન્ડ, મૅસેચૂસેટ્સ, યુ. એસ.; અ. 28 જૂન 1889, લીન, મૅસેચૂસેટ્સ) : અમેરિકાની પહેલી મહિલા ખગોળશાસ્ત્રી. તેના પિતાનું નામ વિલિયમ મિશેલ અને માતાનું નામ લિડિયા કોલમૅન હતું. મિશેલ દંપતીનાં દસ સંતાનો પૈકીનું મારિયા ત્રીજું સંતાન હતી. તેના પિતા ક્વેકર (quaker) નામે ધાર્મિક સંપ્રદાયના અનુયાયી…
વધુ વાંચો >મિશૅલ, માર્ગારેટ
મિશૅલ, માર્ગારેટ (જ. 8 નવેમ્બર 1900, આટલાન્ટા, જ્યૉર્જિયા; અ. 16 ઑગસ્ટ 1949, આટલાન્ટા, જ્યૉર્જિયા, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ) : નામી મહિલા–નવલકથાકાર. અભ્યાસ તો તેમણે તબીબી કારકિર્દી માટે કર્યો, પરંતુ તેમણે પત્રકારત્વનો વ્યવસાય સ્વીકાર્યો અને ‘ધી આટલાન્ટા જર્નલ’ માટે 1921–1926 સુધી લેખનકાર્ય કરતાં રહ્યાં. 1925માં જૉન આર. માર્શ સાથે તેમનાં લગ્ન થયાં પછી…
વધુ વાંચો >