ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મુલિયન-સંરચના
મુલિયન-સંરચના (mullion structure) : (1) સ્તરભંગ-સપાટીમાં ખડકોની સરકવાની દિશાને સમાંતર લાંબા, પહોળા સળ બનાવતી રચના. (2) સળિયા જેવી સંરચના. (3) વિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી સમાંતર સ્તંભોની શ્રેણી, જેમનો વ્યાસ અનેક સેમી. હોય, લંબાઈ કેટલાક મીટરની હોય તથા દરેક સ્તંભ ગેડવાળા વિકૃત ખડકોથી બનેલો હોય. ર્દઢ સ્તરોમાં દાબની અસર હેઠળ વિકસતી…
વધુ વાંચો >મુલિસ, કૅરી બી.
મુલિસ, કૅરી બી. (Mullis, Kary B.) (જ. 28 ડિસેમ્બર 1944, લિનૉર્ટ, ઉત્તર કૅરોલાઇના, યુ.એસ.) : અમેરિકન જૈવરસાયણવિદ અને 1993ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર વિષયના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. જ્યૉર્જિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજીમાં રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યા બાદ તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજી(Caltech)માં જૈવરસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો. 1972માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટી, બર્કલીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી.…
વધુ વાંચો >મુલ્લા, અબ્દુન નબી શેખ
મુલ્લા, અબ્દુન નબી શેખ : મુઘલ શહેનશાહ હુમાયૂં અને અકબરના શરૂઆતના સમયના આગેવાન ઇસ્લામી પંડિત (ઉલેમા). તે રૂઢિચુસ્ત વિચારો ધરાવતા હતા તથા ધર્મની બાબતમાં અસહિષ્ણુ હતા. કાયદાના સંરક્ષક તરીકે સામાજિક તથા ધાર્મિક બાબતોમાં તેમનો અભિપ્રાય આખરી માનવામાં આવતો હતો. અકબરે વિદ્યાભ્યાસ કર્યો નહોતો; તેથી તેના રાજ્યઅમલનાં શરૂઆતનાં વરસોમાં તેણે તેમનું…
વધુ વાંચો >મુલ્લા, અબ્દુલ હકીમ સિયાલકુટી
મુલ્લા, અબ્દુલ હકીમ સિયાલકુટી (જ. ?; અ. 1656) : મુઘલ શહેનશાહ શાહજહાનના સમયના અરબી સાહિત્યના વિદ્વાન. તેમની વિદ્વત્તા માટે સમ્રાટને ઘણો સારો અભિપ્રાય હતો. તેમણે અલબૈદાવીના ગ્રંથો તથા અલ્લામ તફ્તઝાનીના ગ્રંથ ‘અકાઇડ’ વિશે વિવેચનાત્મક ગ્રંથો લખ્યા છે. ઇસ્લામ ધર્મનાં શાસ્ત્રોના ભાષ્યકાર તરીકે તેમની પ્રતિષ્ઠા ઊંચી હતી. તેઓ ભારત તથા વિદેશોમાં…
વધુ વાંચો >મુલ્લા, અલી કારી
મુલ્લા, અલી કારી (જ. –, હિરાત, અફઘાનિસ્તાન; અ. 1605) : મુસ્લિમોના હનફી સંપ્રદાયના વિદ્વાન અને કાયદાશાસ્ત્રી. આધુનિક સમયમાં પણ તેમનાં વિચારો-લખાણોનો લાભ લેવાય છે. તેમની અરબી કૃતિ ‘મિર્કાત’ ઇસ્લામી ધર્મશાસ્ત્રના અભ્યાસ માટે પાયાની કૃતિ ગણાય છે. તેમનું નામ અલી અને તેમના પિતાનું નામ સુલતાન મુહમ્મદ હતું. તેમણે જામે હિરાત નામની…
વધુ વાંચો >મુલ્લા, આનંદનારાયણ
મુલ્લા, આનંદનારાયણ (જ. 24 ઑક્ટોબર 1901, લખનૌ; અ. 12 જૂન 1997) : ભારતના અગ્રણી કાયદાવિદ તથા નામાંકિત ઉર્દૂ કવિ. તેમને તેમના અદ્યતન ઉર્દૂ કાવ્યસંગ્રહ ‘મેરી હદીસે ઉમ્રે ગુરેઝાં’ (1963) માટે 1964ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો ઍવૉર્ડ આપવામાં આવેલો. પિતા જગતનારાયણ ન્યાયાધીશ હતા. 1921માં કેનિંગ કૉલેજમાંથી અંગ્રેજી સાહિત્ય સાથે બી.એ. અને…
વધુ વાંચો >મુલ્લા, દીનશા એફ.
મુલ્લા, દીનશા એફ. (જ. 8 જાન્યુઆરી 1868; અ. 27 એપ્રિલ 1934) : ભારતના વિખ્યાત કાયદાશાસ્ત્રી. આર્થિક ર્દષ્ટિએ સાધારણ સ્થિતિના કુટુંબમાં જન્મ. મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ., એલએલ.બી.ની ઉપાધિ મેળવી સૉલિસિટર બન્યા. તેમણે પોતાની સૉલિસિટરની પેઢી સ્થાપી હતી. તેઓ વિદ્યાવ્યાસંગી અને મહેનતુ હતા. તેમણે ભારતીય કાયદાશાસ્ત્રનો પદ્ધતિસરનો અભ્યાસ કર્યો હતો. કોડ ઑવ્ સિવિલ…
વધુ વાંચો >મુલ્લા, ફીરોઝ
મુલ્લા, ફીરોઝ (જ. 1757, ભરૂચ; અ. 8 ઑક્ટોબર, 1830) : ફારસી લેખક. તેમનું નામ દસ્તૂર મુલ્લા ફીરોઝ હતું. તેમના પિતાનું નામ દસ્તૂર કાવસ બિન રુસ્તમ હતું. તેઓ હિન્દુસ્તાનના પ્રાચીન ‘મુઆબ્બિદો’માંથી હતા. તેઓ મૂળ ઈરાનના સોહરાવર્દના વતની હતા. તેમના વડવાઓ ઈ. સ. 1267માં હિજરત કરીને હિન્દુસ્તાનમાં આવ્યા હતા. મુલ્લા ફીરોઝને ઉર્દૂ,…
વધુ વાંચો >મુલ્લા વજ્હી
મુલ્લા વજ્હી (જ. ; અ. 1659) : ઉર્દૂના પ્રશિષ્ટ કવિ તથા લેખક. આખું નામ મુલ્લા અસદુલ્લા વજ્હી. તેમણે ગોલકોન્ડા(હૈદરાબાદ)માં ઉર્દૂ ભાષાને નવું રૂપ આપ્યું. તેઓ સુલતાન મુહમ્મદ કુલી કુતુબશાહના દરબારી રાજકવિ હતા. પદ્યમાં તેમનું મસ્નવી કાવ્ય ‘કુતુબ-મુશ્તરી’ અને ગદ્યમાં ‘સબરસ’ નામની તેમની સાહિત્યિક કૃતિ ઉર્દૂમાં અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. મુલ્લા વજ્હી…
વધુ વાંચો >મુલ્લાં, જીવણ
મુલ્લાં, જીવણ : મુઘલ શહેનશાહ ઔરંગઝેબ(1658–1707)ના અધ્યાપક તથા અરબીના વિદ્વાન. તેમણે ‘અલ્-તકસિર અલ્-અહમદિયા ફી બયાન અલ્-આયાત અલ્ શરૈયા’ નામનો ગ્રંથ લખ્યો છે. તેમાં કુરાનની આયાતોમાં જણાવેલા આદેશો તથા પ્રતિબંધો વિશેની સમજૂતી આપી છે. તેમનો બીજો ગ્રંથ ‘નૂર અલ્-અન્વાર’ છે. તેમાં તેમણે નસફીના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ ‘અલ્-અન્વાર’ વિશે ટીકા (ભાષ્ય) લખી છે.…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >