ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મુક્ત વેપાર વિસ્તાર
મુક્ત વેપાર વિસ્તાર : વેપારમાં વૃદ્ધિ કરવા માટે ભૌગોલિક સાંનિધ્ય અથવા મહદ્અંશે સમાન વિચારસરણી ધરાવતાં રાષ્ટ્રોએ વિકસાવેલું પ્રાદેશિક બજારક્ષેત્ર. પ્રત્યેક રાષ્ટ્રનાં આંતરિક બજારો સામાન્ય રીતે સાંકડાં હોય છે, તેથી આધુનિક ઉદ્યોગીકરણ, તાંત્રિક પરિવર્તન અને ઉચ્ચ સ્તરની અર્થવ્યવસ્થા માટે તેમની શક્તિ મર્યાદિત હોય છે. આ વિઘ્ન દૂર કરવા માટે ભૌગોલિક સાંનિધ્ય…
વધુ વાંચો >મુક્તસર
મુક્તસર : પંજાબ રાજ્યના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 30° 20´ ઉ. અ. અને 74° 30´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 2,596.5 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ફીરોજપુર અને ફરીદકોટ, ઈશાન અને પૂર્વમાં ફરીદકોટ અને બથિંડા, દક્ષિણમાં હરિયાણાનો સિરસા અને…
વધુ વાંચો >મુક્તાનંદ
મુક્તાનંદ (જ. 1758, અમરેલી, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 1830, ગઢડા) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સંતકવિ. પિતા આનંદરામ. માતા રાધા. સરવરીયા બ્રાહ્મણ. પૂર્વાશ્રમનું નામ મુકુંદદાસ. મહાત્મા મૂળદાસના શિષ્યો પાસેથી સંગીત, વૈદક અને કાવ્યશાસ્ત્રનું જ્ઞાન મેળવ્યું. માતાપિતાની ઇચ્છાથી લગ્ન કર્યું. પરંતુ નાની ઉંમરથી કેળવાયેલા વૈરાગ્યભાવને લીધે ગૃહત્યાગ કરી ધ્રાંગધ્રાના દ્વારકાદાસના, ત્યાંથી વાંકાનેરના કલ્યાણદાસના અને પછી…
વધુ વાંચો >મુક્તાબાઈ
મુક્તાબાઈ (જ. 1277 અથવા 1279; અ. 1297, મેહૂણ, ખાનદેશ, મહારાષ્ટ્ર) : મરાઠી સંત અને કવયિત્રી. સંત જ્ઞાનેશ્વરનાં નાનાં બહેન. તેમનાં જન્મસ્થળ અને વર્ષ અંગે એકમત નથી. તેમની વય 20 વર્ષની કે 18 વર્ષની અને તેમનું જન્મસ્થળ આપેગાંવ કે કોણી આળંદી હોવાનું મનાય છે. પરંતુ તે વિશે કોઈ સબળ પુરાવો નથી.…
વધુ વાંચો >મુક્તિ (ચલચિત્ર)
મુક્તિ (ચલચિત્ર) (1937) : ભારત દેશ જ્યારે ગુલામીની બેડીઓમાં અને સમાજ જુનવાણી બંધનોમાં જકડાયેલો હતો ત્યારે પતિ-પત્નીના સંબંધોને નવા ર્દષ્ટિકોણથી રજૂ કરતી પ્રગતિશીલ ફિલ્મ. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી અને હિંદી. નિર્માણસંસ્થા : ન્યૂ થિયેટર્સ, દિગ્દર્શક અને પટકથા : પ્રમથેશચંદ્ર બરુઆ, કથા અને સંવાદ : સજનીકાન્ત દાસ, હિંદી સંવાદ…
વધુ વાંચો >મુક્તિબોધ, ગજાનન માધવ
મુક્તિબોધ, ગજાનન માધવ (જ. 13 નવેમ્બર 1917, શ્યોનપુર, જિ. મુરેના, ગ્વાલિયર; અ. 11 નવેમ્બર 1964, નાગપુર) : હિંદી કવિ. નવ્ય કવિતાના તે અતિ ચર્ચિત કવિ લેખાય છે. તેઓ મૂળે મરાઠીભાષી હતા. તેમના પરદાદા વાસુદેવ જલગાંવ(ખાનદેશ)થી નોકરી માટે ગ્વાલિયર રાજ્યમાં આવી વસ્યા. પિતા માધવ એક પ્રામાણિક પોલીસ ઇન્સ્પેક્ટર હોવાના કારણે આર્થિક…
વધુ વાંચો >મુક્તિબોધ, શરદચન્દ્ર
મુક્તિબોધ, શરદચન્દ્ર (જ. 1921; અ. 1984) : મરાઠી ભાષાના કવિ, નવલકથાકાર અને વિવેચક. માર્કસવાદ મારફત સામાજિક પ્રતિબદ્ધતા ધરાવતા લેખક તરીકે તેમની નામના હતી. 1947માં નાગપુર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. થયા પછી તે સરકારી સેવામાં નાયબ ભાષા-નિયામક તરીકે જોડાયા અને 1957થી 1979માં નિવૃત્તિ સુધી નાગપુર મહાવિદ્યાલયમાં અધ્યાપક તરીકે કાર્ય કર્યું. ‘નવી માળવાત’ (1949)…
વધુ વાંચો >મુકબિલ તિલંગી
મુકબિલ તિલંગી (શાસનકાળ ઈ. સ. 1339થી 1345) : ગુજરાતનો નાઝિમ (સૂબો). દિલ્હીના સુલતાન મહંમદશાહ તુગલુકે ઈ. સ. 1339(હિજરી સંવત 740)માં ગુજરાતના નાઝિમ તરીકે મલેક મુકબિલ તિલંગીને વહીવટ સોંપ્યો હતો. મુકબિલ તિલંગી જન્મે હિન્દુ હતો. પરંતુ ઇસ્લામના સિદ્ધાંતો અને શાસકધર્મના પ્રભાવ તળે તેણે ઇસ્લામનો અંગીકાર કર્યો હતો. તે હલકી જાતિનો હતો,…
વધુ વાંચો >મુખમંડપ
મુખમંડપ : મંદિરના ગર્ભગૃહ અથવા મંડપની પ્રવેશચોકી. તેને અર્ધમંડપ કે શૃંગારચોકી પણ કહેવામાં આવે છે. ‘સમરાંગણ સૂત્રધાર’માં એને ‘પ્રાગ્રીવ’ કે ‘પ્રાગ્ગ્રીવ’ નામે ઓળખાવેલ છે. એની રચના ગર્ભગૃહની સંમુખ થાય ત્યારે તેના તલમાનનું પ્રમાણ ગર્ભગૃહ જેટલું કે તેનાથી ઓછું રખાય છે. મોટાં મંદિરોમાં તેનું પ્રમાણ ગર્ભગૃહથી ત્રીજા ભાગનું અર્થાત્ 3 :…
વધુ વાંચો >મુખરજી, આશુતોષ, સર
મુખરજી, આશુતોષ, સર (જ. 29 જૂન 1864, કૉલકાતા; અ. 25 મે 1924, કૉલકાતા) : અગ્રણી કેળવણીકાર, કૉલકાતાની વડી અદાલતના ન્યાયમૂર્તિ અને કેન્દ્રની ધારાસમિતિના સભ્ય. આશુતોષનો જન્મ મધ્યમ વર્ગના બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતા ગંગાપ્રસાદ ડૉક્ટરનો વ્યવસાય કરતા અને વૈદકીય સાહિત્ય વિશે પ્રાદેશિક ભાષામાં લખતા હતા. સાઉથ સબર્બન સ્કૂલમાં અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >