ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બ્રેટેઇન, વૉલ્ટર હૌસર
બ્રેટેઇન, વૉલ્ટર હૌસર (જ. 10 ફેબ્રુઆરી 1902, એમોય, ચીન) : 1956ના વર્ષના ભૌતિકશાસ્ત્ર વિષયના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમણે પોતાનું બચપણ અને યુવાની વૉશિંગ્ટન રાજ્યમાં ગાળ્યાં હતાં, અને 1924માં વ્હાઇટમૅન કૉલેજમાંથી બી.એસ.ની પદવી મેળવી. 1926માં ઑરેગન યુનિવર્સિટી દ્વારા એમ.એ.ની પદવી મળી. ત્યારબાદ 1929માં મિનેસોટા યુનિવર્સિટીએ તેમને પીએચ.ડી.ની પદવી એનાયત કરી. બ્રેટેઇન…
વધુ વાંચો >બ્રેડબરી, માલ્કમ
બ્રેડબરી, માલ્કમ (જ. 1932, શેફિલ્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ) : આંગ્લ લેખક અને વિવેચક. તેમણે અભ્યાસ કર્યો લિચેસ્ટર ખાતે અને ત્યાં જ અધ્યાપનકાર્ય આરંભ્યું. પછી તેઓ 1970માં ઈસ્ટ એંગ્લિયા યુનિવર્સિટીમાં ‘અમેરિકન સ્ટડીઝ’ વિષયના પ્રાધ્યાપક નિમાયા. તેમના જેવા વિદ્યાપુરુષે જે વ્યાપક પ્રવાસો કર્યા તેમાંથી તેમને કેટલીય નવલો માટેનું કથાવસ્તુ લાધ્યું. એ નવલોમાં ‘ઇટિંગ પીપલ…
વધુ વાંચો >બ્રૅડબરી, રે (ડગ્લાસ)
બ્રૅડબરી, રે (ડગ્લાસ) (જ. 22 ઑગસ્ટ 1920, વૉકગન, ઇલિનૉઇસ, અમેરિકા) : વૈજ્ઞાનિક કથાઓના અમેરિકન લેખક. તેમણે અતીતની ઝંખનાને લગતી વાતો, કાવ્યો, રેડિયો-નાટક તથા ટેલિવિઝન તેમજ ચલચિત્રો માટેની પટકથાઓ લખી છે. તેમની રચનાઓમાં માનવ-સ્વભાવમાં રહેલા વિક્ષિપ્તતા, હાસ્યાસ્પદતા તથા વેવલાપણાનાં તત્ત્વો આલેખવાની તેમની નિપુણતા જણાઈ આવે છે. તેમણે તેમની પ્રથમ વાર્તા 1940માં…
વધુ વાંચો >બ્રૅડમૅન, ડૉન
બ્રૅડમૅન, ડૉન (જ. 27 ઑગસ્ટ 1908, કૂટામુદ્રા, ન્યૂ સાઉથવેલ્સ, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 25 ફેબ્રુઆરી 2001, ઍડિલેડ) : ક્રિકેટની રમતમાં દંતકથારૂપ બનેલા ઑસ્ટ્રેલિયાના મહાન ટેસ્ટ-ક્રિકેટર અને સુકાની. સર ડૉન બ્રૅડમૅનની મહાનતા અનન્ય હતી. તેમને અન્ય કોઈ ક્રિકેટરની સાથે સરખાવી શકાય તેમ નહોતા, પણ વિશ્વના બીજા ધુરંધર બૅટ્સમૅનોની સરખામણી ડૉન બ્રૅડમૅન સાથે અવશ્ય…
વધુ વાંચો >બ્રૅડલી, એન્ડ્રુ સેસિલ
બ્રૅડલી, એન્ડ્રુ સેસિલ (જ. 26 માર્ચ 1851, ચૅલ્ટનહેમ, ગ્લૉસેસ્ટર-શાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 2 સપ્ટેમ્બર 1935, લંડન) : સાહિત્યના અને તેમાંયે શેક્સપિયરના નાટ્યસર્જનના અગ્રગણ્ય વિવેચક. ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અને વીસમીના પૂર્વાર્ધમાં તેમની વિવેચક તરીકે નામના. શિક્ષણ ઑક્સફર્ડમાં. યુનિવર્સિટી ઑવ્ લિવરપુલમાં અંગ્રેજી ભાષા અને સાહિત્યના પ્રાધ્યાપક (1882–1890). યુનિવર્સિટી ઑવ્ ગ્લાસગૉ (1890–1900) અને ઑક્સફર્ડ…
વધુ વાંચો >બ્રૅડલી, જેમ્સ
બ્રૅડલી, જેમ્સ (જ. માર્ચ 1693, શેરબોર્ન, ગ્લૉસ્ટરશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 13 જુલાઈ 1762, ચૅલ્ફર્ડ, ગ્લૉસ્ટરશાયર) : તારાના પ્રકાશની પથભ્રષ્ટતા (aberration of starlight) અને પૃથ્વીની ધરીના ડોલન અથવા ધૂનન(nutation)ની શોધ કરનાર, અને એના દ્વારા ખગોલમિતિ(Positional astronomy)ના વિકાસમાં મહત્વનું પ્રદાન કરનાર અંગ્રેજ ખગોળશાસ્ત્રી. પ્રકાશનો વેગ એના જેટલી સૂક્ષ્મતાથી અગાઉ કોઈએ માપ્યો ન હતો.…
વધુ વાંચો >બ્રૅડલી, ફ્રાંસિસ હ્યુબર્ટ
બ્રૅડલી, ફ્રાંસિસ હ્યુબર્ટ (જ. 1846, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1924, ઇંગ્લૅન્ડ) : અંગ્રેજ ચિંતક અને વિવેચક. તેમણે ઑક્સફર્ડમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. 1870(?)માં તેઓ મર્ટન કૉલેજમાં ફેલો નિમાયા, અને જીવનપર્યંત આ જ સ્થાને કામગીરી બજાવી. તેઓ યુવાનવયમાં કિડનીના રોગનો ભોગ બન્યા હતા અને તેથી શેષ આયુષ્ય અર્ધઅપંગ અવસ્થામાં તેમને ગુજારવું પડ્યું હતું. શેક્સપિયરના…
વધુ વાંચો >બ્રૅડલી, હેનરી
બ્રૅડલી, હેનરી (જ. 1845; અ. 1923) : બ્રિટનના ભાષાવિદ અને કોશરચનાકાર. 1886માં તેમણે સર જેમ્સ મરે સાથે ‘ઑક્સફર્ડ ઇંગ્લિશ ડિક્શનરી’નું સહસંપાદન કર્યું; 1915માં તેઓ એ જ શબ્દકોશના સીનિયર સંપાદક બન્યા. 1904માં તેમણે ‘ધ મૅકિંગ ઑવ્ ઇંગ્લિશ’ નામનું ઉપયોગી પુસ્તક તૈયાર કર્યું. 1910માં તેમણે ‘ઇંગ્લિશ પ્લેસનેમ્સ’ નામનો અતિ મહત્વનો કોશ તૈયાર…
વધુ વાંચો >બ્રૅડશૉ, જૉર્જ
બ્રૅડશૉ, જૉર્જ (જ. 1801, સેલ્ફર્ડ, ગ્રેટમાન્ચેસ્ટર, ન્યૂ ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1853, ઑસ્લો, નૉર્વે) : રેલવે ટાઇમટેબલના મુદ્રક. તેમને શાળા-શિક્ષણમાં રસ નહોતો; પણ નકશા-આલેખન તરફ વધુ ઝોક હતો. 14 વર્ષની ઉંમરે માન્ચેસ્ટરમાં નોકરી મળી. ત્યાં તેમણે તૈયાર કરેલા નકશા પ્રશંસાપાત્ર ઠર્યા. 1830માં લિવરપૂલ અને માન્ચેસ્ટર વચ્ચે રેલવે શરૂ થયા પછી તેમના નકશામાં…
વધુ વાંચો >બ્રૅડૉક, જેમ્સ જૉસેફ (‘ધ સિન્ડ્રેલા મૅન’)
બ્રૅડૉક, જેમ્સ જૉસેફ (‘ધ સિન્ડ્રેલા મૅન’) (જ. 1905, ન્યૂયૉર્ક સિટી; અ. 1974) : વિશ્વના હેવીવેટ ચૅમ્પિયન મુક્કાબાજ (boxer). 1929માં લાઇટ-હેવી વેટ સ્પર્ધામાં તેમની હાર થઈ હતી; તેથી તેઓ સાવ ભુલાઈ જશે તેમ લાગતું હતું. વળી, 1933માં એક મુક્કાબાજીમાં તેમના બંને હાથ ભાંગી ગયા; પરંતુ નાહિંમત થયા વિના તેમણે જીવન સામેની…
વધુ વાંચો >બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >