ખંડ ૧૩

બક પર્લથી બોગોટા

બક, પર્લ

બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…

વધુ વાંચો >

બકરાં

બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…

વધુ વાંચો >

બકસર

બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન :  તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…

વધુ વાંચો >

બકા

બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…

વધુ વાંચો >

બકાન લીમડો

બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…

વધુ વાંચો >

બકુલ

બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…

વધુ વાંચો >

બકુલબનેર કવિતા

બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…

વધુ વાંચો >

બકુલાદેવી

બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…

વધુ વાંચો >

બકુલેશ

બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ.  અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…

વધુ વાંચો >

બકોર પટેલ

બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…

વધુ વાંચો >

બટલિન, બિલી

Jan 2, 2000

બટલિન, બિલી (જ. 1899, દક્ષિણ આફ્રિકા; અ. 1980) : હૉલિડે કૅમ્પના આદ્ય પ્રણેતા. પોતાનાં માતાપિતા સાથે તે કૅનેડામાં વસવાટ કરવા ગયા. તેમણે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં સેવા બજાવી. પછી 5 પાઉન્ડ જેટલી મામૂલી મૂડી ગજવામાં નાખી ઇંગ્લૅન્ડ જવા નીકળી પડ્યા, ત્યાં એક આનંદમેળા(‘ફન-ફેર’)માં થોડો વખત નોકરી કરી અને તે પછી પોતાનો સ્વતંત્ર…

વધુ વાંચો >

બટાટા

Jan 2, 2000

બટાટા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સોલેનેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Solanum tuberosum Linn. (હિં., બં. भालू; મ., ગુ. બટાટો; અં. potato) છે. તેનું મૂળ વતન દક્ષિણ અમેરિકા છે. ભારતમાં આ પાક સત્તરમી સદીની શરૂઆતમાં પૉર્ટુગીઝો દ્વારા પ્રવેશ પામ્યો હોવાનું મનાય છે. બટાટાનો છોડ 0.5 મી.થી 1.0 મી.…

વધુ વાંચો >

બટાટાના રોગો

Jan 2, 2000

બટાટાના રોગો : બટાટાના પાકને ફૂગ, બૅક્ટેરિયા અને વિષાણુઓના ચેપથી થતા રોગો. (1) આગોતરો સુકારો : પાકની શરૂઆતની વૃદ્ધિના સમયમાં આ સુકારાનો રોગ થતો હોવાથી તેને આગોતરો સુકારો કહે છે. ફૂગથી થતા આ રોગોની શરૂઆતમાં છોડની નીચેનાં પાન ઉપર ભૂખરા બદામી રંગનાં છૂટાંછવાયાં લંબગોળ અને કાટખૂણા આકારનાં ટપકાં જોવા મળે…

વધુ વાંચો >

બટાટાની જીવાત

Jan 2, 2000

બટાટાની જીવાત : બટાટાને ઉપદ્રવ કરતા જાતજાતના કીટકો. તેમાં બટાટાનાં થડ કાપી ખાનાર ઇયળ, બટાટાની ફૂદી, તમરી, ઊધઈ, લીલી ઇયળ, પાન ખાનારી ઇયળ, એપીલેકનાં બીટલ, ઘૈણ મસી, લીલાં ચૂસિયાં, તડતડિયાં, સફેદ માખી, થ્રિપ્સ માયલોસિરસ, ભમરી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ઉપરાંત પાનકથીરીનો ઉપદ્રવ પાકના ઉગાવાથી કાપણી દરમિયાન જોવા મળતો હોય છે.…

વધુ વાંચો >

બટાટ્યાચી ચાળ

Jan 2, 2000

બટાટ્યાચી ચાળ : મરાઠીના અગ્રગણ્ય લેખક પુ. લ. દેશપાંડેની હાસ્યકૃતિ. તેમાં મુંબઈની ચાલીઓમાં રહેનારા લોકોના જીવનનું રમૂજપ્રેરક આલેખન છે. એમના જીવનનાં વિવિધ પાસાં, એમના સંઘર્ષો, એમનાં વર્તન-વલણમાં હાસ્યની જે સામગ્રી હતી તે સર્વનો એમાં વિનિયોગ થયો છે. લેખકના જીવનનાં શરૂઆતનાં વર્ષો ચાલીમાં વીતેલાં. તે સમયે એમણે જે અનુભવ કર્યા, નિરીક્ષણ…

વધુ વાંચો >

બટાલવી, સજાનરાય

Jan 2, 2000

બટાલવી, સજાનરાય : હિન્દુ તવારીખકાર. હિન્દુસ્તાનના દળદાર, માહિતીપૂર્ણ ઇતિહાસ ‘ખુલાસતુત્તવારીખ’માં લેખકે પોતાના વિશે જે માહિતી આપી છે તે મુજબ તેઓ બટાલાના રહેવાસી હતા. તેમણે કાબુલ અને બિજનોરનો પ્રવાસ ખેડેલો. તેમનો ખાનદાની વ્યવસાય મુનશીગીરીનો હતો. તેઓ જ્ઞાતિએ ખત્રી (ક્ષત્રિય) હતા. તેમણે આ પુસ્તકમાં પોતાનું નામ પણ લખ્યું નથી. સજાનરાયની એક બીજી…

વધુ વાંચો >

બટાલા

Jan 2, 2000

બટાલા : ભારતના પંજાબ રાજ્યના ગુરદાસપુર જિલ્લાના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલો તાલુકો, તાલુકામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : આ તાલુકો 31° 48´ ઉ. અ. અને 75° 12´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલો છે. તેનું વાયવ્ય-અગ્નિ વિસ્તરણ વધુ છે, જ્યારે ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળાઈ ઓછી છે. તેની ઉત્તરે પાકિસ્તાનની સરહદ, ઈશાનમાં ગુરદાસપુર તાલુકો, પૂર્વમાં હોશિયારપુર…

વધુ વાંચો >

બટ્રેસ

Jan 2, 2000

બટ્રેસ (buttress) : દીવાલ અને છત જેવા બાંધકામને મજબૂત આધાર કે ટેકો આપવા બહારની બાજુએ બંધાતો પુસ્તો (કડસલા). આ ચણતર પાંચ પ્રકારે થાય છે : (1) કોણાત્મક પુસ્તો (angle buttress). આમાં બે પુસ્તાઓની રચના એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે જેનાથી બહારના ભાગમાં સળંગ કાટખૂણાની રચના થાય છે. (2) પેટીઘાટ…

વધુ વાંચો >

બડગામ

Jan 2, 2000

બડગામ : જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક, તાલુકામથક અને નગર. ભૌગૌલિક સ્થાન : તે 34° 01´ ઉ.અ. અને 74° 43´ પૂ.રે. આજુબાજુનો કુલ 1,371 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ બારામુલ્લા જિલ્લો, ઈશાનમાં શ્રીનગર જિલ્લો, પૂર્વ, અગ્નિ અને દક્ષિણ તરફ…

વધુ વાંચો >

બડજાત્યા, તારાચંદ

Jan 2, 2000

બડજાત્યા, તારાચંદ (જ. 10 મે 1914, અ. 21 સપ્ટેમ્બર 1992) : સ્વચ્છ, સામાજિક ચિત્રોનું નિર્માણ અને વિતરણ કરવા માટે જાણીતી ચિત્રનિર્માણ સંસ્થા રાજશ્રી પ્રોડક્શન્સના સ્થાપક ચલચિત્રનિર્માતા. 1962માં પ્રથમ ચિત્ર ‘આરતી’થી માંડીને 1999માં ‘હમ સાથ સાથ હૈં’ સહિત કુલ 48 જેટલાં ચિત્રોનું નિર્માણ કરનાર રાજશ્રી પ્રોડક્શન્સ સંસ્થાની સ્થાપના કરનાર તારાચંદ બડજાત્યા…

વધુ વાંચો >