ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >બેલિન્સ્કી, વિસારિયૉન ગ્રિગોરિયેવિચ
બેલિન્સ્કી, વિસારિયૉન ગ્રિગોરિયેવિચ (જ. 11 જૂન 1811, વિયાપોરી, રશિયા; અ. 7 જૂન 1848, સેન્ટ પીટર્સબર્ગ) : રશિયન સાહિત્યના ખ્યાતનામ વિવેચક. તેઓ રશિયાના મૂલગામી બુદ્ધિમાનોના ‘પિતામહ’ તરીકે ઓળખાતા હતા. મૉસ્કો યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ પૂરો કર્યા બાદ પત્રકાર તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ (1832). તેમના નોંધપાત્ર વિવેચનાત્મક લેખો 1834માં ‘મોલ્વા’ નામના અખબારમાં પ્રસિદ્ધ થયા હતા.…
વધુ વાંચો >બૅલિસ, વિલિયમ મૅડોક (સર)
બૅલિસ, વિલિયમ મૅડોક (સર) (જ. 1860, વૉલ્વર હૅમ્પટન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1924) : દેહધર્મવિદ્યા(physiology)ના અગ્રણી નિષ્ણાત. તેમણે લંડનની યુનિવર્સિટી કૉલેજ ખાતે વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો અને 1888થી 1924 દરમિયાન ત્યાં દેહધર્મવિદ્યા વિશે અધ્યાપનકાર્ય કર્યું. તેમણે મોટા ભાગનું સંશોધનકાર્ય તેમના સાથી અર્નેસ્ટ હેનરી સ્ટાલિંગના સહયોગમાં કર્યું. એમાં સૌથી મહત્વની સંશોધન-કામગીરી તે કાર્ડિયો-વૅસ્ક્યુલર તંત્રનો…
વધુ વાંચો >બેલિંગશૉસેન સમુદ્ર
બેલિંગશૉસેન સમુદ્ર (બેલજિકા સમુદ્ર) : દક્ષિણ અમેરિકાના દક્ષિણ છેડા પરની હૉર્નની ભૂશિરથી નૈર્ઋત્ય તરફ આવેલો ઍન્ટાર્ક્ટિકા ખંડ નજીકનો સમુદ્ર. તે 65°થી 72° દક્ષિણ અક્ષાંશ અને 70°થી 110° પશ્ચિમ રેખાંશ વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. ફૅબિયન ગૉટલિબ ફૉન બેલિંગશૉસેને 1819માં આ સમુદ્રની શોધ કરેલી, તેના નામ પરથી આ સમુદ્રને નામ અપાયેલું છે. વિશાળ…
વધુ વાંચો >બેલી, આંદ્રે
બેલી, આંદ્રે (જ. 1880, મૉસ્કો; અ. 1934) : નામી રુસી નવલકથાકાર, કવિ અને વિવેચક. મૂળ નામ બૉરિસ નિકોલેવિચ બ્યુગેવ. તેઓ અગ્રણી પ્રતીકવાદી (symbolist) લેખક હતા. શરૂઆતમાં તેઓ ધર્મશાસ્ત્રના તત્વજ્ઞાની વ્લાદિમીર સૉલોવિવના સંપર્કમાં અને પછી તેમના પ્રભાવ હેઠળ આવ્યા. મૉસ્કો યુનિવર્સિટીમાં હતા ત્યારે તેમણે અવનતિ-વિષયક કાવ્યો લખ્યાં, જે ‘ધ નૉર્ધર્ન સિમ્ફની’(1902)માં…
વધુ વાંચો >બેલુર
બેલુર (Belur) : કર્ણાટક રાજ્યના હસન જિલ્લાનું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 13° 08´ ઉ. અ. અને 75° 15´ પૂ. રે. તેની વાયવ્યમાં 70 કિમી. અંતરે ચિકમગલુર, અગ્નિકોણમાં 50 કિમી. અંતરે હસન અને પશ્ચિમે 200 કિમી. અંતરે મેંગલોર શહેર આવેલાં છે. ભૂપૃષ્ઠ-જળપરિવાહ-આબોહવા : બેલુરનો પ્રદેશ પશ્ચિમઘાટની હારમાળામાં આશરે 600 મીટરની ઊંચાઈ…
વધુ વાંચો >બેલુરનું ચેન્નાકેશવ મંદિર
બેલુરનું ચેન્નાકેશવ મંદિર (ઈ. 1174) : કર્ણાટક રાજ્યના બેલુર(જિ. હસન)માં આવેલું ચેન્નાકેશવ નામનું પ્રસિદ્ધ મંદિર. હોયસળ શૈલીએ બંધાયેલ મંદિર ઊંચા પ્રાકાર વચ્ચે નિર્મિત છે. મંદિરનું તલદર્શન અષ્ટભદ્રાકૃતિ સ્વરૂપનું છે. ઊંચા સુશોભિત પીઠ પર પૂર્વાભિમુખ ઊભેલ મંદિરનું પીઠ સહિતનું તલમાન 58 × 50 મીટરનું છે અને તે ગર્ભગૃહ, અંતરાલ, વિમાન (મંડપ) અને…
વધુ વાંચો >બેલૂર મઠ
બેલૂર મઠ : જુઓ કલકત્તા (કોલકાતા)
વધુ વાંચો >બૅલે
બૅલે : આયોજનબદ્ધ સમૂહનૃત્યનો પાશ્ચાત્ય પ્રકાર. તેમાં સંગીતના સથવારે સુયોજિત નૃત્યગતિ વડે નર્તકો કોઈ કથાનકની રજૂઆત કરે છે અથવા કોઈ અમૂર્ત ખ્યાલનો વિકાસ પ્રસ્તુત કરે છે. ગીતકાવ્યપ્રધાન (lyric) રંગભૂમિનું જ તે વિસ્તૃત સ્વરૂપ લેખાય છે. તેનો ઇતિહાસ 400 વર્ષ જૂનો છે અને તેમાં સતત સંશોધન-સુધારણા તથા ભજવણી-પ્રક્રિયાની દસ્તાવેજી સામગ્રી સચવાયેલી…
વધુ વાંચો >બેલેનાઇટિસ
બેલેનાઇટિસ : જુઓ ઇંગોરિયો
વધુ વાંચો >બૅલૉટો, બર્નાર્ડો
બૅલૉટો, બર્નાર્ડો (જ. 1721, વેનિસ, ઇટાલી; અ. 1780, વૉર્સો, પોલૅન્ડ) : પ્રસિદ્ધ ઇટાલિયન ચિત્રકાર. વેનિસ અને લંડનનાં નગરચિત્રો આલેખી વિખ્યાત બનેલ ચિત્રકાર કૅનેલેટૉના તેઓ શિષ્ય અને ભત્રીજા હતા. વેનિસનાં નગરચિત્રો આલેખીને બૅલૉટોએ ચિત્રકામનો આરંભ કર્યો. 1747માં ડ્રેસ્ડન નગરના તે રાજવી ચિત્રકાર નિમાયા અને તેથી તે વેનિસ છોડી ડ્રેસ્ડનમાં સ્થાયી થયા.…
વધુ વાંચો >