ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફસાડ
ફસાડ : મુખ્ય પ્રવેશદ્વારવાળો મકાનનો મુખભાગ. તેના બાહ્ય દેખાવ અંગે સ્થાપત્યકલામાં આ ભાગ પર ખૂબ જ ધ્યાન આપવામાં આવે છે. તે મકાનની આગવી મુદ્રા ઉપસાવી આપે છે અને એ રીતે મુખ્ય રસ્તા પરની અથવા શેરીમાંની તેની ઉપસ્થિતિ એક આગવી છાપ પ્રગટ કરે છે. ફસાડને મકાન બંધાવવા પાછળના એના માલિકના પ્રયોજન…
વધુ વાંચો >ફસાનએ અજાયબ
ફસાનએ અજાયબ (ઈ. સ. 1824) : રજ્જબઅલી બેગ સરૂરે લખેલી વાર્તા. ‘ફસાનએ અજાયબ’ ઉર્દૂ સાહિત્યમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે. તે ઉર્દૂની એક શ્રેષ્ઠ વાર્તા છે. પોતાના જ યુગ દરમિયાન ઉર્દૂ સાહિત્ય પર તેનો અસાધારણ પ્રભાવ પડ્યો હતો અને તેણે ઉત્તમ લોકચાહના મેળવી હતી. આજે પણ ઉર્દૂ અભ્યાસી વર્તુળ ઘણા શોખથી…
વધુ વાંચો >ફળ ચૂસનાર ફૂદું
ફળ ચૂસનાર ફૂદું : મોસંબી, ચકોતરુ અને લીંબુની જુદી જુદી જાતનાં ફળને નુકસાન કરતું ફૂદું. તે જામફળ, કેરી, ટામેટા વગેરેમાં પણ નુકસાન કરતું જણાયું છે. ભારતનાં લીંબુ/મોસંબી વર્ગની વાડીઓ ધરાવતા લગભગ બધા જ વિસ્તારોમાં તેનો ફેલાવો થયેલો છે. ઑફિડેરિસ ફુલોનિકાના વૈજ્ઞાનિક નામથી ઓળખાતી આ જીવાતનો રોમપક્ષ શ્રેણીના નૉક્ટ્યૂઇડી કુળમાં સમાવેશ…
વધુ વાંચો >ફળમાખી (fruit fly)
ફળમાખી (fruit fly) : ભારત અને બીજા દેશોમાં થતાં વેલાવાળાં શાકભાજી અને ફળોને ખૂબ જ નુકસાન કરતાં બહુભોજી નાનાં કીટકો. સફરજન અને તેને મળતાં આવતાં ફળોને લાગુ પડતી ફળમાખીઓને ડ્રોસોફિલીડી કુળમાં મૂકવામાં આવે છે. તે કોહવાટ પામતાં ફળો પર થતી ફૂગ(યીસ્ટ)માંથી પોષણ મેળવે છે. બાકીની ફળમાખીઓનો સમાવેશ ટેફ્રિટીડી કુળમાં કરવામાં…
વધુ વાંચો >ફંકપ્રસવણ
ફંકપ્રસવણ : સૌરાષ્ટ્રના ગારુલક વંશના રાજાઓની રાજધાની. આ વંશના રાજાઓ મૈત્રકોના સામંત હતા. સામાન્ય રીતે દાનની જાહેરાત રાજ્યના પાટનગરમાંથી થાય છે. તે રીતે દાનશાસન ઉપરથી ફંકપ્રસવણ ગારુલક રાજ્યનું પાટનગર હોવાનું જણાય છે. દાનશાસનોમાં જણાવેલ ગામોનાં નામો ઉપરથી ફંકપ્રસવણ પશ્ચિમ-સૌરાષ્ટ્રમાં દ્વારકા નજીક હોવાનું અનુમાન છે. વરાહદાસ બીજાનું ઈ. સ. 549નું દાનશાસન…
વધુ વાંચો >ફંક્શનાલિઝમ (ઉપયોગિતાવાદ)
ફંક્શનાલિઝમ (ઉપયોગિતાવાદ) : પાશ્ચાત્ય સ્થાપત્યના સંદર્ભમાં પ્રચલિત ઉપયોગિતાવાદી વિભાવના. આમાં મકાનોના મૂળભૂત ઉપયોગને મકાનોની ડિઝાઇનના આધારરૂપ રાખી મકાનોનું આયોજન કરવામાં આવે છે જેથી એ ઇમારતોનું સમગ્ર માળખું અને તેની રચના મૂળભૂત ઉદ્દેશને બર લાવનારાં બની રહે છે. ઓગણીસમી સદી દરમિયાન આ વિચારસરણીનો પાશ્ચાત્ય સ્થાપત્યકળાને ક્ષેત્રે ઉદય થયો. પશ્ચિમમાં સ્થાપત્ય એક…
વધુ વાંચો >ફાઇટોક્રોમ
ફાઇટોક્રોમ પ્રકાશસામયિક (photoperiodic) કે પ્રકાશાકારજનનિક (photomorphogenic) અનુક્રિયાઓ(responses)નું નિયંત્રણ કરતું રંજકદ્રવ્ય. ફાઇટોક્રોમની પરખ અને તેના અલગીકરણનાં મોટાભાગનાં સંશોધનો 1954થી 1960ની વચ્ચે ‘યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ડિપાર્ટમેન્ટ ઑવ્ ઍગ્રિકલ્ચર રિસર્ચ સ્ટેશન, બેલ્ટસ્વિલ (Beltsville), મેરીલૅંડમાં થયાં છે. હૅરી એ. બૉર્થવિક (1972) અને બ્રિગ્ઝે (1976) ફાઇટોક્રોમની શોધ પર સારાંશ આપ્યો છે. સ્ટર્લિંગ બી. હેંડ્રિક્સે પણ ફાઇટોક્રોમની…
વધુ વાંચો >ફાઇટોલેકેસી
ફાઇટોલેકેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગનું એક કુળ. આ કુળ લગભગ 17 પ્રજાતિઓ અને 125 જેટલી જાતિઓ ધરાવે છે અને મોટેભાગે અમેરિકાના ઉષ્ણકટિબંધીય અને ઉપોષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં થાય છે. 35 જેટલી જાતિઓ ધરાવતી Phytolacca આ કુળની સૌથી મોટી પ્રજાતિ છે. Phytolacca (P. americana; પૉક બૅરી), Rivina (R. humilis; પિજિયન બૅરી) અને Petiveria…
વધુ વાંચો >ફાઇનર, હરમાન
ફાઇનર, હરમાન (જ. 24 ફેબ્રુઆરી 1898; અ. 4 માર્ચ 1969) : બ્રિટિશ રાજ્યશાસ્ત્રી. તેમણે શાલેય અને ઉચ્ચશિક્ષણ લંડન ખાતે મેળવ્યું. તેઓ 1922માં લંડન સ્કૂલ ઑવ્ ઇકોનૉમિક્સમાંથી એમ.એસસી. થયા અને રોકફેરલ ફેલો તરીકે તેમણે 1924માં અમેરિકાનો તથા બીજી વાર 1932માં તે જ રૂએ અમેરિકાનો તથા ઇટાલી અને મધ્યયુરોપનો પ્રવાસ કર્યો. અમેરિકાની…
વધુ વાંચો >ફાઇલેરિયા રોગ
ફાઇલેરિયા રોગ : જુઓ હાથીપગો તથા તનુસૂત્રિકાવિકાર
વધુ વાંચો >