ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >પ્રકાશ-પુન:સક્રિયણ (photo-reactivation)
પ્રકાશ-પુન:સક્રિયણ (photo-reactivation) : પારજાંબલી કિરણોની અસર હેઠળ DNAમાં આવેલા થાયમિનના સંયોજનથી ઉદભવતા દ્વિલકોના વિઘટનથી DNAના અણુની પૂર્વસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરવાની ક્રિયા. DNAને પુન:સક્રિય કરવાની આ ક્રિયાને આલ્બર્ટ કેલ્નર નામના વૈજ્ઞાનિકે 1949માં સૌપ્રથમ સૅક્કેરોમાયસિસમાં નિહાળી હતી. ર્દશ્ય-લંબાઈ-યુક્ત પ્રકાશકિરણોની હાજરીમાં પ્રકાશ-પુન:સક્રિયણ ઉત્સેચક, DNAમાં ઉદભવેલ આ ક્ષતિને દૂર કરે છે. પરિણામે તે ફરીથી સક્રિય…
વધુ વાંચો >પ્રકાશ-પ્રત્યાવસ્થા (photoelasticity)
પ્રકાશ–પ્રત્યાવસ્થા (photoelasticity) : પારદર્શક પદાર્થમાં થઈને પસાર થતા પ્રકાશ ઉપર પ્રતિબળ(stress)ની અસરનો અભ્યાસ. બેકેલાઇટ, સેલ્યુલૉઇડ, જિલેટિન, સિન્થેટિક રેઝિન તથા કાચ જેવી વસ્તુઓમાં સ્થિતિસ્થાપકતા, એકસમતા (homogeneity) વગેરે ગુણધર્મો હોવા ઉપરાંત તેઓ પ્રકાશીય રીતે સમદૈશિક (isotropic) પણ છે. તેઓ સામાન્ય રીતે વિરૂપણ (creep), એજિંગ તથા ધાર આગળના વિસ્થાપન(edge dislocations)થી મુક્ત પણ હોય…
વધુ વાંચો >પ્રકાશપ્રેમી
પ્રકાશપ્રેમી (જ. 16 ઑગસ્ટ 1943, કસૂરી, જિ. ઉધમપુર, જમ્મુ-કાશ્મીર) : ડોગરી સાહિત્યસર્જક. તેમની કૃતિ ‘બેદ્દન ધરતી દી’ને 1987ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર અપાયો હતો. તેમનું પ્રારંભિક શિક્ષણ તેમના વતનના ગામમાં તથા રામનગરમાં થયું હતું. અને ઉચ્ચ શિક્ષણ તેમણે જમ્મુમાં લીધું હતું. જમ્મુ યુનિવર્સિટીમાંથી તેમણે હિંદી, સંસ્કૃત તથા ડોગરી ભાષામાં…
વધુ વાંચો >પ્રકાશભીતિ (photophobia)
પ્રકાશભીતિ (photophobia) : પ્રકાશની હાજરીમાં વધુ પડતું અંજાઈ જવાનો કે પ્રકાશને સહન ન કરી શકાવાનો વિકાર. તેને કારણે પ્રકાશની હાજરીમાં વ્યક્તિની આંખો મીંચાઈ જાય છે. તેમાં પ્રકાશ માટે કોઈ પ્રકારનો માનસિક ભય ન હોવાને કારણે તેને પ્રકાશભીતિને બદલે પ્રકાશલક્ષી અસહ્યતા અથવા પ્રકાશઅસહ્યતા (photophobia) કહેવું વધુ યોગ્ય ગણાય. અતિતીવ્ર પ્રકાશ હોય…
વધુ વાંચો >પ્રકાશમ્
પ્રકાશમ્ : આંધ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો. તેની ઉત્તરે અને ઈશાનમાં ગુંટુર જિલ્લો, પૂર્વમાં બંગાળનો ઉપસાગર, દક્ષિણે નેલોર જિલ્લો, નૈર્ઋત્યમાં કડાપ્પા જિલ્લો, પશ્ચિમે કર્નુલ જિલ્લો તથા વાયવ્યમાં મહેબૂબનગર જિલ્લો આવેલા છે. જિલ્લાનો કુલ વિસ્તાર 17,626 ચોકિમી. જેટલો છે. કિનારાથી અંદર તરફનું ભૂપૃષ્ઠ સમતળ મેદાની વિભાગથી બનેલું છે, કિનારાથી પશ્ચિમ તરફ પૂર્વ…
વધુ વાંચો >પ્રકાશ-રસાયણ (photochemistry)
પ્રકાશ-રસાયણ (photochemistry) પ્રકાશની દ્રવ્ય સાથે આંતરપ્રક્રિયા દ્વારા થતી રાસાયણિક પ્રવિધિઓ(processes)નો અભ્યાસ. પ્રકાશમાં ર્દશ્ય, પારજાંબલી, પારરક્ત અને કેન્દ્રીય વિકિરણ(nuclear radiation)નો સમાવેશ થઈ શકે. રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં રાસાયણિક બંધો તૂટતા અથવા રચાતા હોવાથી તેમને 200થી 600 કિ.જૂલ/મોલ જેટલી ઊર્જાની જરૂર પડે છે. આ ઊર્જા વીજચુંબકીય વિકિરણના પારજાંબલી (100થી 400 નેમી.), ર્દશ્ય (visible) (400થી…
વધુ વાંચો >પ્રકાશલક્ષી અતિસંવેદિતા (photosensitivity)
પ્રકાશલક્ષી અતિસંવેદિતા (photosensitivity) પ્રકાશની હાજરીમાં ઉદભવતા ચામડીના વિવિધ વિકારો. સૂર્યના પ્રકાશના રંગપટમાંનાં પારજાંબલી (ultraviolet) કિરણો ચામડીના વિકારો સર્જે છે. તેને કારણે સૂર્યદાહ (sunburns), ચામડીનું અકાળ વૃદ્ધત્વ, ચામડીનું કૅન્સર વગેરે વિવિધ રોગો ઉદભવે છે. સૂર્યપ્રકાશ : સૂર્યપ્રકાશ આનંદદાયક, જીવનરક્ષક, સૂક્ષ્મજીવનાશક તથા પર્યાવરણરક્ષક છે. તેથી દરેકને માટે તેનું સાહજિક રીતે જ આકર્ષણ…
વધુ વાંચો >પ્રકાશવર્ષ (light year)
પ્રકાશવર્ષ (light year) : ખગોળવિજ્ઞાનમાં વપરાતો અંતરનો એકમ. તે એક વર્ષમાં પ્રકાશ જેટલું અંતર કાપે છે તે અંતરનો નિર્દેશક છે. હવા અથવા શૂન્યાવકાશમાં પ્રકાશ દર સેકન્ડે 3 x 1010 મી.ના વેગથી ગતિ કરે છે. આથી એક વર્ષમાં પ્રકાશે કાપેલું અંતર = 365 x 24 x 60 x 60 x 3 x 1010 = 9.4607 × 1015…
વધુ વાંચો >પ્રકાશ-વાહકતા (photo-conductivity)
પ્રકાશ-વાહકતા (photo-conductivity) : ચાંદીના હેલાઇડ તથા અર્ધવાહક જેવા કેટલાક અધાતુ ઘન પદાર્થ પ્રકાશનું શોષણ કરે ત્યારે મળતી વીજ-વાહકતાની ઘટના. પદાર્થમાં શોષણ પામતો પ્રકાશ પારજાંબલી કિરણોથી ગૅમાકિરણો (γ-કિરણો) સુધીની કોઈ પણ યોગ્ય તરંગલંબાઈનો (એટલે કે, ઊર્જાનો) હોવો જોઈએ. (a) અર્ધવાહકમાં પ્રકાશ-વાહકતા : અર્ધવાહક પદાર્થ પર પ્રકાશ આપાત થાય તો પદાર્થમાં અવશોષણ…
વધુ વાંચો >પ્રકાશવાહક રેસા
પ્રકાશવાહક રેસા : જુઓ તંતુપ્રકાશિકી.
વધુ વાંચો >