ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
ફૈઝાબાદ (2)
ફૈઝાબાદ (2) : ઈશાન અફઘાનિસ્તાનમાં કોકચેહ નદી પર 1,200 મીટરની ઊંચાઈ પર આવેલું બદખશાનનું પાટનગર. ભૌ. સ્થાન : 37° 10´ ઉ. અ. અને 70° 32´ પૂ. રે.. શિયાળામાં ત્યાં થતી વધુ પડતી હિમવર્ષાથી ક્યારેક તે આજુબાજુના ભાગોથી અલગ પડી જાય છે, પરંતુ ઉનાળા ખુશનુમા રહે છે. થોડીક જગાઓમાં ખેતી થાય…
વધુ વાંચો >ફૈઝી, અબુલ ફેઝ
ફૈઝી, અબુલ ફેઝ (જ. 1547, આગ્રા; અ. 1595) : પ્રસિદ્ધ ફારસી કવિ. અમીર ખુશરૂ તથા ઉર્ફી શીરાઝીની હરોળના ત્રીજા કવિ. તેઓ મુઘલ શહેનશાહ અકબરના દરબારના નવ રત્નોમાંના એક હતા. શેખ મુબારક નાગોરના બે પુત્રોમાં તેઓ જ્યેષ્ઠ હતા. ફૈઝીએ પોતાના વિદ્વાન પિતા પાસેથી વિવિધ શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન મેળવ્યું હતું. ટૂંક સમયમાં જ…
વધુ વાંચો >ફૈય્યાજખાં
ફૈય્યાજખાં (જ. 1886, સિકંદરા; અ. 5 નવેમ્બર 1950, વડોદરા) : આગ્રા ઘરાનાના મશહૂર અને અગ્રણી રચનાકાર. પિતાનું નામ સફદરહુસેન. તેમના જન્મ પહેલાં જ પિતાનું મૃત્યુ થવાથી ફૈય્યાજખાંનું પાલનપોષણ તેમના નાના ગુલામ અબ્બાસે કર્યું હતું. નાનાજીએ જ તેમને સંગીતશિક્ષણ આપ્યું. નાનપણથી જ ફૈય્યાજખાં પાસે ઘણી બંદિશોનો સંગ્રહ થયો હતો. કિશોરાવસ્થાથી જ…
વધુ વાંચો >ફૉકનર, વિલિયમ
ફૉકનર, વિલિયમ (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1897, ન્યૂ આલ્બની મિસિસિપી; અ. 6 જુલાઈ 1962, ઑક્સફર્ડ પાસે, મિસિસિપી) : અગ્રગણ્ય અમેરિકન નવલકથાકાર. જીવનનો મહતકાળ એમણે ઑક્સફર્ડ, મિસિસિપીમાં વિતાવ્યો. 1929માં એસ્ટેલા ઓલ્ડહામ સાથે એમનું લગ્ન થયું. પ્રસંગોપાત્ત, એમણે હૉલિવુડમાં ચલચિત્રોની પટકથાઓ પણ લખી હતી. અમેરિકન સાહિત્યના અગ્રગણ્ય લેખકોમાં એમની ગણના થાય છે. ઑક્સફર્ડમાં…
વધુ વાંચો >ફૉકલૅન્ડ
ફૉકલૅન્ડ : દક્ષિણ આટલાન્ટિક મહાસાગરમાં આવેલો બ્રિટન-શાસિત ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : 52° 0´ દ. અ. અને 60° 0´ પ. રે.ની આજુબાજુ આ ટાપુસમૂહ વિસ્તરેલો છે. દક્ષિણ અમેરિકાને દક્ષિણ છેડે આવેલી હૉર્નની ભૂશિરથી ઈશાનમાં 640 કિમી. અને મેગેલનની સામુદ્રધુનીથી પૂર્વમાં આશરે 500 કિમી. અંતરે તે આવેલો છે. આ ટાપુસમૂહમાં બે મુખ્ય…
વધુ વાંચો >ફૉકલૅન્ડની સામુદ્રધુની
ફૉકલૅન્ડની સામુદ્રધુની : દક્ષિણ આટલાન્ટિક મહાસાગરમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ ફૉકલૅન્ડના ટાપુઓ વચ્ચેનો જળમાર્ગ. તેની લંબાઈ 80 કિમી. અને પહોળાઈ વધુમાં વધુ 32 કિમી. છે. તે ઈશાન-નૈર્ઋત્યમાં વિસ્તરેલી છે. નાના નાના ઘણા ટાપુઓ આ સામુદ્રધુનીમાં આવેલા છે. ગિરીશભાઈ પંડ્યા
વધુ વાંચો >ફૉ કુઆંગ મંદિર
ફૉ કુઆંગ મંદિર (શાન્સી, ચીન) : માઉન્ટ વુ તાઇ નજીક શાન્સીમાં આવેલ મંદિર. ચીનનું તે સૌથી પ્રાચીન લાકડાનું મંદિર છે. તે ઈ. સ. 850થી 860 વચ્ચે બંધાયેલું. તાંગ રાજ્યવંશ છઠ્ઠીથી દસમી સદી વચ્ચે સત્તા પર હતો, તે દરમિયા આ ઇમારત બંધાયેલી. કાષ્ઠસ્થાપત્યકલામાં ચીનનો વારસો અગત્યનો રહ્યો છે. બાંધકામની શૈલી તેમજ…
વધુ વાંચો >ફૉગેલ, રૉબર્ટ વિલિયમ
ફૉગેલ, રૉબર્ટ વિલિયમ (જ. 1 જુલાઈ 1926, ન્યૂયૉર્ક) : 1993ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. અભ્યાસ ન્યૂયૉર્ક ખાતે. ન્યૂયૉર્ક સિટી યુનિવર્સિટી ઉપરાંત અમેરિકાની અન્ય યુનિવર્સિટીઓમાંથી પણ અર્થશાસ્ત્ર વિષયમાં ઉચ્ચ કક્ષાની પદવીઓ મેળવી છે જેમાં કોલંબિયા, હાર્વર્ડ, કૅમ્બ્રિજ અને જ્હૉન્સ હૉપકિન્સ યુનિવર્સિટીઓનો સમાવેશ થાય છે. શિકાગો યુનિવર્સિટીમાં તેઓ અર્થશાસ્ત્ર વિષયના પ્રોફેસર…
વધુ વાંચો >ફૉગેસાઇટ (Vogesite)
ફૉગેસાઇટ (Vogesite) : અગ્નિકૃત ખડકો પૈકીના લેમ્પ્રોફાયર ખડકસમૂહનો એક પેટાપ્રકાર. તે મુખ્યત્વે હૉર્નબ્લેન્ડ(ક્યારેક ઑગાઇટ)થી બનેલો હોય છે, તેમજ તેમાં ફેલ્સ્પાર તરીકે ઑર્થોક્લેઝની કે સેનિડિનની હાજરી હોય છે. જોકે પ્લેજિયોક્લેઝ ફેલ્સ્પાર પણ ઘણા ફૉગેસાઇટમાં જોવા મળે છે ખરો. આ ઉપરાંત ક્યારેક બાયોટાઇટ અને ઑલિવિન પણ હોઈ શકે છે. ગ્રૅનાઇટિક – ગ્રૅનોડાયોરાઇટિક…
વધુ વાંચો >ફોટોગ્રાફિક સર્વેક્ષણ (Photographic survey)
ફોટોગ્રાફિક સર્વેક્ષણ (Photographic survey) : કોઈ પણ વિસ્તારનો ફોટોગ્રાફ લઈને, સર્વેક્ષણ કરવાની પદ્ધતિ. ખૂબ ઊંચાઈએથી ફોટોગ્રાફ લેવામાં આવે ત્યારે ભૂમિનો ઘણોબધો વિસ્તાર આવરી લઈ શકાય છે. પહેલા તથા બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન લશ્કરી માહિતી મેળવવા માટે ઊંચે ઊડતા વિમાનમાં ખાસ પ્રકારના કૅમેરા ગોઠવીને, આ પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. અવકાશયુગના પ્રારંભ…
વધુ વાંચો >પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >