ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
ફિલ્ડિંગ, હેન્રી
ફિલ્ડિંગ, હેન્રી (જ. 22 એપ્રિલ 1707, શાર્ફામ પાર્ક, સમરસેટ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 8 ઑક્ટોબર 1754, લિસ્બન) : નવલકથાકાર. શ્રીમંત કુટુંબમાં જન્મ. શિક્ષણ એટન અને લંડનમાં. નવલકથાકાર તરીકેની કારકિર્દીના આરંભ પૂર્વે, 1728થી 1737ના સમયગાળામાં કૉમેડી, બર્લેસ્ક અને કટાક્ષપ્રધાન નાટકો રચ્યાં. કાયદાનો અભ્યાસ કર્યો; 1739–1741માં એક સામયિક, ‘ધ ચૅમ્પિયન’માં સહયોગ સાધ્યો. 1742માં રિચાર્ડસનની…
વધુ વાંચો >ફિલ્ડેન, લિયોનેલ
ફિલ્ડેન, લિયોનેલ (જ. 1896; અ. –) : બી.બી.સી.ના રેડિયોકાર્યક્રમના નિર્માતા અને ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોના પ્રથમ પ્રસારણનિયામક. લિયોનેલ ફિલ્ડેન બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદી શાસન દરમિયાન ભારતમાં રેડિયો-પ્રસારણના પાયા ઊંડા નાખવા માટે, અથાગ પ્રયત્ન કરનાર તરીકે જાણીતા છે. 1935માં ઓગણચાલીસ વર્ષની ઉંમરે, બી.બી.સી.ના રેડિયોકાર્યક્રમ-નિર્માતા તરીકેની સફળ કારકિર્દી તજી બ્રિટિશ સરકારની માલિકીની ઇન્ડિયન સ્ટેટ બ્રૉડકાસ્ટિંગ…
વધુ વાંચો >ફિલ્મ
ફિલ્મ : વાસ્તવિક જગતની વ્યક્તિ કે પદાર્થનું આબેહૂબ ચિત્ર ઝડપવા માટે કચકડાની પ્રકાશસંવેદી પટી કે તકતી વપરાય છે. છબીકળાના મૂળમાં નેગૅટિવ અતિ અગત્યની ગણાય છે, પણ જેમ કૅમેરાની શોધમાં વિજ્ઞાનીઓએ સદીઓ વિતાવી અને છબી ઉપસાવવાની પ્રક્રિયામાં વર્ષો સુધી વ્યસ્ત રહ્યા, તેવી જ રીતે વિજ્ઞાનીઓ નેગૅટિવ અને તેના ફિલ્મ રોલ તૈયાર…
વધુ વાંચો >ફિલ્મ ઍન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇન્ડિયા
ફિલ્મ ઍન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇન્ડિયા : ફિલ્મનું નિર્માણ કરવાથી માંડીને છબીકલા, સંપાદન અને સાઉન્ડ-રેકૉર્ડિંગ જેવાં મહત્વનાં પાસાંની સુગ્રથિત અને વ્યવસ્થિત તાલીમ આપતી સરકારી સંસ્થા. સ્થાપના ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇન્ડિયા નામથી 1960માં કરાઈ. પ્રભાત ફિલ્મ્સનો સ્ટુડિયો તેણે કામમાં લીધો. એસ. કે. પાટિલ ફિલ્મ તપાસ સમિતિએ કરેલી ભલામણ પછી દસ વર્ષે…
વધુ વાંચો >ફિલ્મઉદ્યોગ (ભારત)
ફિલ્મઉદ્યોગ (ભારત) : ભારતમાં વિકસેલો ફિલ્મનો ઉદ્યોગ. પૅરિસમાં લુમિયર બંધુઓએ સૌપ્રથમ વાર ચલચિત્ર રજૂ કર્યું. તે પછી સાત મહિને 1896ના ડિસેમ્બરમાં મુંબઈની વૉટસન હોટલમાં ભારતમાં સૌપ્રથમ ચલચિત્ર દર્શાવાયું. એ ર્દષ્ટિએ ભારતમાં 1996માં સિનેમાના આગમનને સો વર્ષ પૂરાં થયાં. જોકે ભારતીય ફિલ્મઉદ્યોગનો પાયો નાખનાર દાદાસાહેબ ફાળકેએ તેમનું પ્રથમ ચલચિત્ર ‘રાજા હરિશ્ચંદ્ર’…
વધુ વાંચો >ફિલ્મ ટૅકનૉલૉજી
ફિલ્મ ટૅકનૉલૉજી ફિલ્મના નિર્માણની પ્રવિધિ. ફિલ્મકળા બીજી કળાઓથી જુદી એ રીતે પડે છે કે તેમાં યાંત્રિક સાધનોનો બહોળો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. બીજી કેટલીક લલિત કળાઓમાં પણ હવે યાંત્રિક સાધનોનો ઉપયોગ શરૂ થયો છે પણ એ સાધનો વિના પણ કળાકૃતિ તો સર્જી જ શકાય છે. પણ યાંત્રિક સાધનો વિના ફિલ્મ…
વધુ વાંચો >ફિલ્મનિર્માણ
ફિલ્મનિર્માણ : છબીઘરના પડદા પર પ્રદર્શિત કરાતા ચલચિત્રનું નિર્માણ. ચલચિત્ર અથવા ફિલ્મને નિર્માણના અનેક તબક્કાઓમાંથી પસાર થવું પડે છે. ફિલ્મનિર્માણની પ્રક્રિયામાં જુદા જુદા તબક્કે જુદા જુદા કસબીઓ સંકળાયેલા હોય છે. આ બધામાં બે જણ સૌથી મહત્વના હોય છે. એક તો નિર્માતા, જે ફિલ્મ બનાવવાનો ઇરાદો ધરાવે છે, અને તે માટે…
વધુ વાંચો >ફિલ્મપ્રકારો
ફિલ્મપ્રકારો : ચલચિત્રની વાર્તાનો વિષય, તેની પ્રસ્તુતિ, શૈલી આદિના આધારે કરાતું ચલચિત્રોનું વર્ગીકરણ. વિદેશી ફિલ્મોમાં આ વર્ગીકરણ જેટલું સ્પષ્ટપણે કરી શકાય છે એવું ભારતીય ફિલ્મોમાં કરી શકાતું નથી. ભારતીય ફિલ્મોમાં વાર્તાનો મુખ્ય વિષય ગમે તે હોય. અમુક ઘટકો તેમાં સામાન્ય હોવાને કારણે મોટાભાગની ફિલ્મો કોઈ સમાન વર્ગમાં આવી જતી હોય…
વધુ વાંચો >ફિલ્મપ્રભાગ (ફિલ્મ્સ ડિવિઝન)
ફિલ્મપ્રભાગ (ફિલ્મ્સ ડિવિઝન) : દસ્તાવેજી ચિત્રોનું નિર્માણ કરતી દુનિયાભરની અગ્રણી સંસ્થાઓમાંની એક. ભારતની ભાતીગળ સંસ્કૃતિ, રીતરિવાજ, જાતિ-ધર્મ, રહેણીકરણી, પરંપરાઓ વગેરે અંગે દેશના અને વિદેશના લોકોને માહિતી મળી રહે, દેશના લોકો એકબીજાની નિકટ આવે, સરકારી કાર્યક્રમોના અમલમાં ભાગ લેવા લોકોને પ્રોત્સાહન મળે, લોકોમાં રાષ્ટ્રભાવનાનું સિંચન થાય તથા દસ્તાવેજી ચિત્રોની ઝુંબેશને વેગ…
વધુ વાંચો >ફિલ્મ સોસાયટી
ફિલ્મ સોસાયટી : પ્રયોગશીલ તેમજ દેશવિદેશમાં સારી ગણાતી ફિલ્મોની અભિરુચિ ધરાવતા પ્રેક્ષકોનું મંડળ. વિશ્વના દેશોમાં ફિલ્મનો જેમ જેમ વિકાસ થતો ગયો તેમ તેમ સિનેમાને ગંભીરતાથી જોનારા પ્રેક્ષકોનો એક વર્ગ ઊભો થતો ગયો. બીજી બાજુ પ્રયોગશીલ ફિલ્મોનું પણ નિર્માણ થવા માંડ્યું. જોકે આવી ફિલ્મો થિયેટરો સુધી પહોંચી શકતી નહિ. આથી પ્રયોગશીલ…
વધુ વાંચો >પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >