૧૨.૨૮
ફૉર્ડ, જૉનથી ફ્રાંકો, ફ્રાંસિસ્કો
ફૉસ્ફૉરીકરણ
ફૉસ્ફૉરીકરણ (phosphorylation) : ફૉસ્ફેટ સમૂહ ‘p’ ()ને એસ્ટર બંધન વડે કોઈ પણ સંયુક્ત પદાર્થ સાથે જોડવાની પ્રક્રિયા. મોટાભાગની પ્રક્રિયાઓ ATP (A – P~P~P)ના વિઘટન સાથે સંકળાયેલી હોય છે; દા.ત., ADP ફૉસ્ફૉરીકરણની પ્રક્રિયામાં કાર્યશક્તિનો ઉમેરો થતો હોવાથી, તેની સાથે સંકળાયેલા ઉત્સેચકોને ‘કાઇનેઝ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ચયાપચયના એક પ્રકારમાં ઉત્સેચકોનું અન્યોન્ય…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફૉરેસન્સ (સ્ફુરદીપ્તિ) અને ફ્લૉરેસન્સ (પ્રસ્ફુરણ અથવા પ્રતિદીપ્તિ)
ફૉસ્ફૉરેસન્સ (સ્ફુરદીપ્તિ) અને ફ્લૉરેસન્સ (પ્રસ્ફુરણ અથવા પ્રતિદીપ્તિ) : પદાર્થ ઉપર વિકિરણના રૂપમાં ઊર્જા આપાત થતાં પદાર્થનું દીપ્તિમાન થવું અને વિકિરણનો સ્રોત ખસેડી લેવાતાં સંદીપ્તિનું લુપ્ત થવું (પ્રસ્ફુરણ, પ્રતિદીપ્તિ) અથવા ચાલુ રહેવું (સ્ફુરદીપ્તિ). બંને પદાવલિ દીપ્ત ર્દશ્યમાન વિકિરણનું ઉત્સર્જન વર્ણવવા વપરાય છે. પ્રકાશરૂપે ઊર્જા બહાર ફેંકવાની બધી વિધિઓને સામાન્ય રીતે પ્રકાશસંદીપ્તિ…
વધુ વાંચો >ફોહન પવન (foehn wind)
ફોહન પવન (foehn wind) : પર્વતની નીચેની બાજુએ વાતો ગરમ અને શુષ્ક પવન. પર્વતીય વિસ્તારમાં આવેલા ઊંચાણ-નીચાણવાળા ભાગો – સ્થળર્દશ્ય (climate) દ્વારા પવનની ક્ષૈતિજ ગતિ વિક્ષિપ્ત થાય છે અને હવાને ઊંચે ચઢવા કે નીચે ઊતરવાની ફરજ પડે છે. આ ક્રિયા દરમિયાન તેના દબાણમાં ફેરફાર થાય છે, જેને કારણે તાપમાનમાં ફેરફાર…
વધુ વાંચો >ફ્યુઇજી
ફ્યુઇજી (જ. 6 ઑગસ્ટ 1884 સાન-સૂઇક્યો, જાપાન; અ. ?) : ગાંધી વિચારસરણી અને અહિંસક રીતરસમને વરેલા જાપાનના સર્વોદય નેતા. જાપાનના ગાંધી તરીકે તેઓ ઓળખાતા હતા. તેમણે શાળાજીવન દરમિયાન ખેતીવાડીનું શિક્ષણ મેળવ્યું અને પછીથી ધાર્મિક શિક્ષણ લીધું. 18 વર્ષની ભરયુવાન વયે ધર્મકાર્યને જીવન સમર્પિત કરવાનો સંકલ્પ કરી બૌદ્ધ ભિક્ષુ બનવાનું પસંદ…
વધુ વાંચો >ફ્યુજિયામા
ફ્યુજિયામા : જાપાનનો અતિ પવિત્ર મનાતો 3,776 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવતો જ્વાળામુખી પર્વત. તે ટોકિયોથી નૈર્ઋત્યમાં 120 કિમી. દૂર હૉન્શુના ટાપુ પર આવેલો છે. જાપાનીઓ તેને ફ્યુજિ, ફ્યુજિયામા અથવા ફ્યુજિ-સાન જેવાં જુદાં જુદાં નામથી ઓળખે છે. તે જાપાની સમુદ્રથી પૅસિફિક મહાસાગર સુધીની લાંબી, અવરોધોવાળી, હૉન્શુને ભેદીને જતી હારમાળાનો એક ભાગ બની…
વધુ વાંચો >ફ્યુમેરિયેસી
ફ્યુમેરિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગનું એક કુળ. તે 19 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 425 જાતિઓ ધરાવે છે અને મૂળભૂત રીતે સમશીતોષ્ણ યુરેશિયામાં અને મોટેભાગે જૂની દુનિયાના દેશોમાં થાય છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ચાર પ્રજાતિઓ થાય છે. Adlumia એકલપ્રરૂપ (monotypic) પ્રજાતિ છે. તે ત્રિપીંછાકાર સંયુક્ત પર્ણો ધરાવતી દ્વિવર્ષાયુ (biennial) વેલ છે. Dicentra (Bicuculla)…
વધુ વાંચો >ફ્યુમેરોલ
ફ્યુમેરોલ : પોપડાના અંદરના ભાગમાંથી બહાર તરફ ધૂમ્રસેરોની માફક વરાળ કે વાયુબાષ્પ નીકળ્યા કરતી હોય એવાં કાણાં કે જ્વાળામુખી-બહિર્દ્વાર. ગરમ પાણીના ઝરા કે ફુવારામાંથી પણ ક્યારેક વરાળ કે બાષ્પ નીકળતી હોય છે. સામાન્ય રીતે જ્વાળામુખીને પાત્ર વિસ્તારોમાં આ પ્રકારનાં કાણાં જોવા મળતાં હોય છે, જે ફ્યુમેરોલ તરીકે ઓળખાય છે. સક્રિય…
વધુ વાંચો >ફ્યુસલાજ
ફ્યુસલાજ : વિમાન-રચનામાં આવેલ પ્રથમ દ્વારથી છેલ્લા દ્વાર સુધીનો ભાગ. આ ભાગમાં મુસાફરોને બેસવાની જગા ઉપરાંત સામાન, બાથરૂમ, પરિચારિકાઓ માટેની જગા, મુસાફરી દરમિયાન ખોરાક રાખવા માટેની જગા વગેરે હોય છે. આ ઉપરાંત વિમાનના આ ભાગ સાથે વિમાનની પાંખો, તેનાં પૈડાં, વિમાનચાલકનું નિયંત્રણકક્ષ, તેનો પૂંછડિયો ભાગ તથા એન્જિન જોડાયેલાં હોય છે.…
વધુ વાંચો >ફ્યુસેલી, જૉન હેન્રી
ફ્યુસેલી, જૉન હેન્રી (જ. 1741, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 1825, ઇંગ્લૅન્ડ) : ઇંગ્લૅન્ડનો મહત્વનો રંગદર્શી ચિત્રકાર. વીસ વરસની ઉંમરે સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં ચર્ચમાં જોડાયો, પણ 1764માં તે બધું છોડીને સ્વતંત્રતાની શોધમાં ઇંગ્લૅન્ડ આવ્યો. અહીંના પ્રતિષ્ઠિત ચિત્રકાર સર જૉશુઆ રેનોલ્ડ્ઝના ઉત્તેજનથી પ્રેરાઈ તેણે 1770થી 1776 સુધી રોમમાં રોમન અને ઇટાલિયન કલાનો અભ્યાસ કર્યો. માઇકલૅન્જેલો અને…
વધુ વાંચો >ફ્યૂચર શૉક
ફ્યૂચર શૉક : જાણીતા અમેરિકન વિચારક ઍલ્વિન ટૉફલરનું બહુચર્ચિત પુસ્તક. બૅન્ટમ બુક્સ પ્રકાશનસંસ્થાએ રૅન્ડમ હાઉસ ઇનકૉર્પોરેટેડ સાથે કરેલ ગોઠવણ મુજબ જુલાઈ 1970માં તેની પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રકાશિત થઈ અને ત્યારપછીના માત્ર એક વર્ષમાં તેને અઢાર વાર પુનર્મુદ્રિત કરવું પડ્યું, જે તેને સાંપડેલ ત્વરિત અને વ્યાપક આવકારનું સૂચક છે. પુસ્તક રૂપે તે…
વધુ વાંચો >ફૉર્ડ, જૉન
ફૉર્ડ, જૉન (જ. 1 ફેબ્રુઆરી 1895, કૅપ, એલિઝાબેથ; અ. 31 ઑગસ્ટ 1973) : શ્રેષ્ઠ દિગ્દર્શનનો ઑસ્કર ઍવૉર્ડ ચાર વાર જીતનાર હૉલિવુડના દિગ્દર્શક. એકધારાં 50 વર્ષ સુધી ચલચિત્રજગતમાં સક્રિય રહીને અસંખ્ય મૂક ચિત્રો અને બોલપટોનું દિગ્દર્શન કર્યું, જેમાંનાં ઘણાં ચિત્રો ‘ક્લાસિક’નો દરજ્જો પામ્યાં. હિજરત કરીને સ્થાયી થયેલાં આઇરિશ માબાપના આ તેરમા…
વધુ વાંચો >ફૉર્ડ, હેન્રી
ફૉર્ડ, હેન્રી (જ. 30 જુલાઈ 1863; અ. 7 એપ્રિલ 1947) : વિશ્વના શરૂઆતના અગ્રણી મોટરકાર-ઉત્પાદક અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના પ્રણેતા. નવી તકનીકોનો ઉપયોગ, વેતનદરમાં વૃદ્ધિ અને બજારોનું વિસ્તૃતીકરણ એ ત્રણ બાબતો તેમણે કંડારેલી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના પાયા ગણાયા. ફૉર્ડનું યાદગાર પ્રદાન તે તેમણે મોટરકારના જથ્થાબંધ ઉત્પાદન(mass production)માં વર્ષ 1913માં વિશ્વનો પ્રથમ ‘એસેમ્બલી…
વધુ વાંચો >ફૉર્તાલેઝા
ફૉર્તાલેઝા : દક્ષિણ અમેરિકામાં બ્રાઝિલના ઈશાન કિનારે આવેલું સીએરા રાજ્યનું પાટનગર, મહત્વનું બંદર તથા શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 3° 43´ દ. અ. અને 38° 30´ પ. રે. બ્રાઝિલમાં ઈશાન છેડે આવેલી ભૂશિર નજીકના નાતાલથી વાયવ્યમાં 442 કિમી. અંતરે દરિયાકિનારાની અર્ધચંદ્રાકાર ખાંચાખૂંચીવાળા ભાગમાં પાજેવ (પીજુ) નદી પર તે વસેલું છે. આબોહવા…
વધુ વાંચો >ફૉર્બ્સ, ઍલેક્ઝાન્ડર કિન્લૉક
ફૉર્બ્સ, ઍલેક્ઝાન્ડર કિન્લૉક (જ. 7 જુલાઈ 1821, લંડન; અ. 31 ઑગસ્ટ 1865, પુણે) : સાહિત્ય-સંસ્કૃતિપ્રેમી, ઇતિહાસવિદ્, ગુજરાત-વત્સલ અંગ્રેજ અમલદાર. સ્થપતિ થવા માટે બ્રિટિશ કલાવિદ જ્યૉર્જ બાસ્સેવિની પાસે શિલ્પ-સ્થાપત્યનો અભ્યાસ કર્યો. સંજોગોવશાત્ હિંદી સનદી સેવા માટે હેલિબરી સ્કૂલમાં તાલીમ લઈ સનદી અમલદાર તરીકે ભારતમાં, અહમદનગરમાં ત્રીજા મદદનીશ કલેક્ટર તરીકે જોડાયા (1843).…
વધુ વાંચો >ફૉર્બ્સ, જેમ્સ
ફૉર્બ્સ, જેમ્સ (જ. 1750 આશરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1819 એ. લા. શાયેલ) : અંગ્રેજ વહીવટદાર અને લેખક. ઈ. સ. 1766માં માત્ર 16 વર્ષની વયે ઇંગ્લૅન્ડથી મુંબઈ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની નોકરીમાં ‘રાઇટર’ તરીકે આવ્યો હતો. થોડાં વર્ષ મુંબઈમાં તેણે કામ કર્યું. તે પછી તેને મલબારના દરિયાકિનારે એન્જેન્ગો નામના સ્થળે કંપનીની ફૅક્ટરીમાં મોકલવામાં…
વધુ વાંચો >ફૉર્મવર્ક
ફૉર્મવર્ક : ઇમારતની વિવિધ પ્રકારની બાંધણી માટે તૈયાર કરાતી માળખાકીય રચના. ખાસ કરીને મિશ્રિત માલથી રચાતા ઇમારતી આધારો ઊભા કરવા પ્રથમ આવું માળખું અથવા ફૉર્મવર્ક ઊભું કરાય છે, તે મિશ્રિત માલ ગોઠવવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ માળખાની રચના ઇમારતના આધારોના આકાર પ્રમાણે થાય છે અને ખાસ કરીને લોખંડ અથવા લાકડાના…
વધુ વાંચો >ફૉર્માલ્ડિહાઇડ
ફૉર્માલ્ડિહાઇડ : સૌથી સાદું આલ્ડિહાઇડ સંયોજન. તે ઑક્સિમિથિલીન, ફૉર્મિક આલ્ડિહાઇડ, તેમજ મિથેનાલ તરીકે પણ ઓળખાય છે. સૂત્ર : HCHO અથવા બાહ્ય અવકાશમાં અસ્તિત્વમાં હોય તેવાં થોડાંક કાર્બનિક સંયોજનો પૈકીનું તે એક ગણાય છે. તે સહેલાઈથી બહુલીકરણ પામી શકે તેવો ઉગ્ર તીખી વાસવાળો વાયુ છે. સામાન્ય રીતે તેનું 37%થી 50%નું જલીય…
વધુ વાંચો >ફૉર્મિક ઍસિડ
ફૉર્મિક ઍસિડ : તીખી વાસવાળું, રંગવિહીન, ધૂમાયમાન પ્રવાહી. તેનું સૂત્ર HCOOH, તથા ગ. બિં. 8.4° સે. છે. તે પાણી, આલ્કોહૉલ, ઇથર તથા ગ્લિસરીનમાં દ્રાવ્ય છે. તે ઝેરી હોવાથી ચામડી ઉપર ફોલ્લા નિપજાવે છે. લાલ કીડીના, મધમાખોના તથા ડંખીલી ઇયળોના ડંખમાં ફૉર્મિક ઍસિડ હોય છે. તેનું નામ લાલ કીડી (formica) ઉપરથી…
વધુ વાંચો >ફૉર્મોસા(તાઇવાન)ની સામુદ્રધુની
ફૉર્મોસા(તાઇવાન)ની સામુદ્રધુની : ઉત્તર પૅસિફિક મહાસાગરના છેક પશ્ચિમ ભાગમાં પૂર્વ ચીની સમુદ્ર અને દક્ષિણ ચીની સમુદ્રને જોડતી સામુદ્રધુની. આ સામુદ્રધુની ચીનના મુખ્ય ભૂમિભાગ અને ફૉર્મોસા (તાઇવાન) ટાપુ વચ્ચે ઈશાન-નૈર્ઋત્ય દિશામાં વિસ્તરેલી છે. તેની પશ્ચિમે ચીનના ફુજિયન પ્રાંતનો કિનારો અને પૂર્વ તરફ ફૉર્મોસાનો કિનારો આવેલો છે. કર્કવૃત્ત અહીંથી પસાર થાય છે.…
વધુ વાંચો >ફૉર્સમૅન, વર્નર
ફૉર્સમૅન, વર્નર (જ. 29 ઑગસ્ટ 1904, બર્લિન; અ. 1 જૂન 1979, સ્કૉપ્ફેમ) : જર્મનીના ખ્યાતનામ સર્જ્યન. બર્લિનમાં માધ્યમિક શાળામાં તેમણે અભ્યાસ કર્યો હતો. 1922માં તેઓ બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં ઔષધવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવા ગયા. 1929માં તેમણે ‘સ્ટેટ એક્ઝામિનેશન’ પાસ કરી. સર્જરી અંગે ક્લિનિકલ શિક્ષણ મેળવવા તેઓ 1929માં બર્લિન નજીકના ‘ઑગસ્ટ વિક્ટૉરિયા હોમ’માં ગયા.…
વધુ વાંચો >