Geology
ઝરો
ઝરો : ભૂપૃષ્ઠના વિવૃત ખડકોમાંથી કે ભૂમિમાંથી બહાર ફૂટી નીકળતું પાણી. તે જો તદ્દન ઓછા પ્રમાણમાં થતું હોય તો સ્રાવસ્થાનની આજુબાજુ ફેલાઈને સ્થાનિક પંકવિસ્તાર રચે છે, જો તેનું પ્રમાણ વધુ હોય તો વહી જાય છે અને નજીકની નદીને જઈ મળે છે. આ પ્રકારે ફૂટી નીકળતા જળને જલસ્રાવ (seepage) નામ આપી…
વધુ વાંચો >ઝર્કોન
ઝર્કોન : ઝર્કોનિયમ નામનું રાસાયણિક તત્ત્વ ધરાવતું સિલિકેટ ખનિજ. રાસા. બં. : ZrSiO4 અથવા ZrO2·SiO2 જેમાં ZrO2 67.2% અને SiO2 32.8% છે. પ્રકાર : સિર્ટોલાઇટ, સ્ફ. વર્ગ : ટેટ્રાગોનલ, સ્ફ. સ્વ. : નાના-મોટા પ્રિઝમ સ્વરૂપે; દ્વિપિરામિડ ફલકોથી બંધાયેલા; બાણના ભાથા જેવા, વિકેન્દ્રિત રેસાદાર જૂથના સ્વરૂપે તેમજ અનિયમિત દાણાદાર સ્વરૂપે. યુગ્મતા…
વધુ વાંચો >ઝિયોલાઇટ વર્ગ
ઝિયોલાઇટ વર્ગ : ઝિયોલાઇટ તરીકે ઓળખાતાં વિવિધ ખનિજોનો વર્ગ. જલયુક્ત ઍલ્યુમિનોસિલિકેટ. ચતુષ્ફલકીય માળખું એ તેની લાક્ષણિકતા છે, આયન-વિનિમયશીલ મોટાં ધનાયનો (cations) ધરાવતું અને સામાન્ય રીતે જલયુક્ત હોવા છતાં ઓછી જલપકડ ક્ષમતાવાળું હોવાથી વધુ ગરમી મળતાં પ્રતિવર્તી નિર્જલીકરણ પામતું હોય છે. તેમનું સર્વસામાન્ય સામૂહિક રાસાયણિક બંધારણ રૂપે લખાય છે. તેમ છતાં…
વધુ વાંચો >ઝૂલતી ખીણ
ઝૂલતી ખીણ (hanging valley) : નદીસંગમવાળી મુખ્ય ખીણ સાથે આવેલી શાખાનદીની ઊંચા તળવાળી ખીણ. શાખાનદીનો મુખ્ય નદી સાથે થતો સંગમ મોટેભાગે સમતલ સપાટી પર થતો હોય છે, પરંતુ જ્યારે મુખ્ય નદી કે હિમનદીના ખીણતળ કરતાં શાખાનદીનું ખીણતળ પ્રમાણમાં ઊંચાઈ પર રહેલું હોય અને ત્યાંથી તેનું પાણી કે હિમજથ્થો મુખ્ય ખીણમાં…
વધુ વાંચો >ઝોઇસાઇટ
ઝોઇસાઇટ : એપિડોટ સમૂહનું ખનિજ. ક્લાઇનોઝોઇસાઇટનું દ્વિરૂપ ખનિજ. થુલાઇટ અને ટાન્ઝાનાઇટ – એ તેના બે પ્રકારો છે. રાસા. બં. : Ca2Al3Si3O12OH; સ્ફ. વ. : ઑર્થોરૉમ્બિક; સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો પ્રિઝમ આકારના; ફલકો ક્યારેક અંકિત રેખાંકનોવાળા; પરંતુ સામાન્યત: જથ્થામય, ઘનિષ્ઠથી સ્તંભાકાર; પારદર્શકથી પારભાસક; પ્રકા. અચ. : α = 1·685થી 1·705, β…
વધુ વાંચો >ઝ્યુગેન
ઝ્યુગેન : પાષાણટોપ અથવા પાષાણસ્તંભ. આ પ્રકારના ટોપનો નીચેથી ઉપર તરફનો ભાગ નરમ ખડકવાળો હોય અને ઉપર તરફનો આચ્છાદિત ભાગ સખત ખડકથી બનેલો હોય ત્યારે તેમની ઓછીવત્તી સખતાઈને કારણે ઉપરનું આવરણ ઓછું ઘસાય છે અને નીચેનો ભાગ ઝડપથી ઘસાઈ કે કોતરાઈ જવાથી અંદર તરફનો ઢોળાવ રચાય છે; પરિણામે બિલાડીના ટોપ…
વધુ વાંચો >ટપકાંદાર સંરચના
ટપકાંદાર સંરચના (variolitic structure) : ખડકોમાં વિવિધ ગોળાઈનાં ટપકાં સ્વરૂપે જોવા મળતાં ખનિજોથી તૈયાર થતી સંરચના. (અ) સ્ફેર્યુલિટિક સંરચના, (આ) જ્વાળામુખીજન્ય કાચમાં સ્ફેર્યુલાઇટ (ટપકાં), (ઇ) સ્ફેર્યુલાઇટ, મહાસ્ફટિકો અને સૂક્ષ્મસ્ફટિકો તેમજ સ્ફટિક-કણિકાઓની હાર દર્શાવતી સંરચના ટૅકીલાઇટ જેવા કાચમય બંધારણવાળા બેઝિક અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી સ્ફેર્યુલિટિક સંરચનાનો એક વિશિષ્ટ પેટાપ્રકાર. ડાઇક અને…
વધુ વાંચો >ટફ
ટફ (tuff) : જ્વાળામુખી–પ્રસ્ફુટન દ્વારા સીધેસીધી ઉદભવેલી, ઘણુંખરું 4 મિમી.થી નાના કદવાળા ટુકડાઓથી બનેલી, પરંતુ જમાવટ પામેલી જ્વાળામુખી ભસ્મ. મોટાભાગના ટુકડાઓ, કણિકાઓથી, સ્ફટિકો કે ખડકોના સૂક્ષ્મ વિભાજનથી બનેલા હોય છે, તેમ છતાં કેટલુંક દ્રવ્ય પ્રવાહી લાવાના પરપોટા રૂપે નીકળી ઝડપથી ઠરી જઈ, જ્વાળામુખી કાચના રૂપમાં જમાવટ પામતું હોય છે. ઊંડાઈએથી…
વધુ વાંચો >ટર્ક્વૉઇઝ
ટર્ક્વૉઇઝ : ઍલ્યુમિનિયમ અને તાંબાનું જલીય ફૉસ્ફેટ બંધારણ ધરાવતું ખનિજ. રાસા. બં. CuAl6(PO4)4(OH)84–5H2O; સ્ફ. વ. ટ્રાયક્લિનિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો વિરલ, નાના, ટૂંકા પ્રિઝમૅટિક. મોટેભાગે દળદાર, ઘનિષ્ઠ; સૂક્ષ્મ સ્ફટિકમયથી સૂક્ષ્મદાણાદાર; કાંકરીમય, અધોગામી સ્તંભના સ્વરૂપે. નાનકડી શિરાઓ કે પોપડીના સ્વરૂપે. મંદ પારભાસકથી અપારદર્શક; સ્ફટિકો પારદર્શક; સંભેદ : (001) પૂર્ણ, (010) મધ્યમ;…
વધુ વાંચો >ટંકણખાર (borax) (ભૂસ્તર)
ટંકણખાર (borax) (ભૂસ્તર) : રાસા. બં. : Na2B4O7·10H2O અથવા Na2O2B2O3·10H2O. સ્ફ. વર્ગ : મૉનોક્લિનિક. સ્ફ.સ્વ. : ટૂંકા પ્રિઝમ સ્વરૂપોમાં; (100) ફલકોવાળા મેજઆકાર સ્વરૂપોમાં; દળદાર હોય ત્યારે ઘનિષ્ઠ; સ્ફટિકોની યુગ્મતા (100) ફલક પર, પરંતુ વિરલ. સ્ફટિકો પારદર્શકથી અપારદર્શક. ક. : 2 થી 2·5; વિ.ઘ. : 1·70થી 1·715 ± 0·005. ચ. : કાચમય,…
વધુ વાંચો >