ગુજરાતી સાહિત્ય

પ્રતિકાવ્ય : અંગ્રેજી શબ્દ ‘પૅરડી’ પરથી ગુજરાતીમાં પ્રતિકાવ્ય સંજ્ઞા આવી છે. મૂળમાં તો ‘પૅરડી’ એટલે એવી વાણી, લેખન કે સંગીત જેમાં તેના કર્તા કે સંગીતકારની શૈલીનું રમૂજી અને અતિશયોક્તિયુક્ત રીતે અનુકરણ કરવામાં આવેલું હોય. એ હાસ્યપ્રેરક અથવા વિડંબનારૂપ અનુકરણ હોય. આમ ‘પૅરડી’ હાસ્યાત્મક (comic) અથવા ગંભીર (critical) હોઈ શકે. ગુજરાતીમાં…

પ્રત્યાયન : એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી ભાવ, વિચાર કે માહિતીનું થતું સંપ્રેષણ. શરીરભાષાથી માંડીને ઇન્ટરનેટ સુધીની પ્રત્યાયનની અનેક રીતો હોઈ શકે. પ્રત્યેક પ્રત્યાયનની રીત માહિતીનું વહન કરે છે. આમ કરવામાં પ્રેષક (source), સંદેશ (message), સારિણી (channel) અને અભિગ્રાહક (receiver) એમ ચાર ઘટકો સંકળાયેલા હોય છે. એક છેડે માહિતી મોકલનાર…

પ્રબન્ધચિન્તામણિ (1305) : સત્પુરુષોના ચરિત-પ્રબન્ધોનો સંગ્રહ. કર્તા મેરુતુંગાચાર્ય. જૈન પ્રબન્ધગ્રંથોમાં મેરુતુંગાચાર્ય-રચિત ‘પ્રબન્ધ-ચિન્તામણિ’ સુપ્રસિદ્ધ છે. મેરુતુંગસૂરિ નાગેન્દ્રગચ્છના આચાર્ય હતા ને એમના ગુરુનું નામ ચન્દ્રપ્રભસૂરિ હતું. મેરુતુંગાચાર્યે ‘મહાપુરુષચરિત’ નામે ગ્રંથમાં પાંચ તીર્થંકરોનું સંક્ષિપ્ત ચરિત નિરૂપ્યું છે. સત્પુરુષોના પ્રબન્ધોનો આ સંગ્રહ વિદ્વાનોને ચિન્તામણિ સમાન લાગશે એવો અર્થ કર્તાને ‘પ્રબન્ધચિન્તામણિ’ના શીર્ષક દ્વારા અભિપ્રેત છે.…

પ્રબોધ-બત્રીશી (ઈ. સ.ની સોળમી સદી) : મધ્યકાલીન ગુજરાતી કવિ માંડણ બંધારા(ઈ. સ. 1518 આસપાસ)ની જ્ઞાનાત્મક પદ્યકૃતિ. કૃતિની કડીની કે વિષયની સંખ્યાને આધારે જે સાહિત્યસ્વરૂપો ઓળખાયાં તેમાં અષ્ટક, પચીશી, બત્રીશી અને બાવની મુખ્ય છે. અહીં 6 ચરણવાળી ચોપાઈના બંધમાં 20 કડીની એક એવી 32 વિષયની કહેવત-ઉખાણાનો ઉપયોગ કરતી રચનાઓ દ્વારા પ્રબોધ…

પ્રવાસસાહિત્ય પ્રવાસ – મુસાફરી અંગેનું લલિત અથવા લલિતેતર ગદ્ય(ક્વચિત્ પદ્ય)માં રજૂ થતું સાહિત્યિક લખાણ. કોઈ પ્રદેશ, ત્યાંની પ્રકૃતિ, ત્યાંનું લોકજીવન અને સંસ્કૃતિ આ સર્વ પરત્વેનાં લેખકનાં અવલોકન-ચિંતન-સ્મરણ-સંવેદનોને – અનુભૂતિઓને નિજી રસરુચિ સાથે અભિવ્યક્ત કરતું સાહિત્યનું એક સ્વરૂપ. નિબંધ કે આત્મકથાની જેમ ઉત્તમ પ્રવાસકથા સર્જનાત્મક સ્વરૂપની હોઈ શકે. જે તે ભાષામાં…

પ્રાચીન કાવ્યમાળા (ઓગણીસમી સદીનું અંતિમ ચરણ) : મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યની કૃતિઓને સંશોધિત-સંપાદિત કરી ક્રમિક મણકાઓ રૂપે પ્રકાશિત કરતી 1889થી 1895ના અરસામાં વડોદરાના તત્કાલીન રાજ્યની આર્થિક સહાયથી ચાલેલી કાવ્યગ્રંથશ્રેણી. ગ્રંથ–ક્રમાંક પ્રકાશિત કૃતિનું / કૃતિઓનાં નામ કર્તાનું/કર્તાઓનાં નામ પ્રકાશનવર્ષ  1 દ્રૌપદીહરણ પ્રેમાનંદ 1890  2 રસિકવલ્લભાદિ દયારામ 1890  3 રાજસૂયયજ્ઞ ગિરધર 1890  4…

પ્રાચીન કાવ્યસુધા : મધ્યકાલીન (પ્રાચીન) ગુજરાતી કવિતામાંથી પસંદ કરેલી કૃતિઓનો પાંચ ભાગમાં તૈયાર કરેલો સંચય. છગનલાલ વિદ્યારામ રાવળ (1859–1917) – તેઓ પ્રાચીન–મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના સંશોધક અને સંપાદક–સંગ્રાહક હતા. તેમનું મૂળ વતન લુણાવાડા હતું. વ્યવસાયે તેઓ પ્રાથમિક શિક્ષક હતા. કૌટુંબિક–આર્થિક વગેરે અનેક મર્યાદાઓ વચ્ચે તેમણે ખંત અને નિષ્ઠાથી જૂના સાહિત્ય–સંશોધન–પ્રકાશનનું દુર્ઘટ…

પ્રાચીન ગુજરાતી ગદ્યસંદર્ભ (1930) : અમદાવાદની ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ તરફથી પ્રકાશિત થયેલ મુનિશ્રી જિનવિજયજી દ્વારા સંપાદિત મધ્યકાલીન ગુજરાતી ભાષામાં રચાયેલી અનેક ગદ્યરચનાઓનો સંગ્રહ. અત્યાર સુધી બધી જ મધ્યકાલીન ગદ્યકૃતિઓનો આવો અન્ય ગ્રંથ આ પછી પ્રસિદ્ધ થયો નથી. 1920માં ગાયકવાડ ઑરિયેન્ટલ ગ્રંથમાળામાં તેરમા ગ્રંથ તરીકે 14 પદ્યરચનાઓ અને ‘પૃથ્વીચંદ્રચરિત’ સહિત નાનીમોટી ગદ્યરચનાઓના…

પ્રીતમ (જ. 1718, ચૂડા (રાણપુર); અ. 1798) : ભક્તિ તેમજ જ્ઞાનધારાની મધ્યકાલીન ગુજરાતી કવિતામાં મહત્વનું પ્રદાન કરનાર કવિ. નાની ઉંમરે ગૃહત્યાગ કરીને રામાનંદી સાધુ તરીકે દીક્ષા લઈને 1761માં સંદેસર(ચરોતર)ના કાયમી નિવાસી થયા હતા. આ સાધુકવિએ યોગમાર્ગનો પણ અભ્યાસ કર્યો હતો અને શાસ્ત્રજ્ઞાનમાં પણ એમની સારી જાણકારી હતી; તેમ છતાં સંતપરંપરાનો…