ભારતીય સંસ્કૃતિ

ત્રિપુરાન્તક : ગુજરાતમાં સોમનાથ પાટણના નામાંકિત પાશુપત આચાર્ય. એ વાલ્મીકિ ઋષિના શિષ્ય હતા. એમનાં માતાનું નામ માલ્હણદેવી અને પત્નીનું નામ રમાદેવી હતું. ચૌલુક્ય રાજા સારંગદેવના સમયમાં વિ. સં. 1343(ઈ. સ. 1287)માં પ્રભાસ પાટણમાં ત્રિપુરાન્તક-પ્રશસ્તિ કોતરાઈ છે. એમણે સમસ્ત ભારતમાં તીર્થયાત્રા કરી હતી. ત્રિપુરાન્તકે સોમેશ્વર મંદિરના મંડપની ઉત્તરે પાંચ શિવાલય કરાવ્યાં…

દક્ષમિત્રા : શક ક્ષત્રપ નહપાનની પુત્રી. અનુ-મૌર્ય કાલમાં પશ્ચિમ ભારતમાં શક કુલના ક્ષત્રપ રાજાઓનું શાસન પ્રવર્તેલું. એ રાજકુલના રાજા નહપાનના સમયના કેટલાક અભિલેખ મહારાષ્ટ્રમાંનાં નાસિક, કાર્લા અને જુન્નારની ગુફાઓમાં કોતરેલા છે. નાસિકની ગુફા નં. 10ના વરંડામાં કોતરેલા ગુફાલેખમાં જણાવ્યા મુજબ રાજા ક્ષહરાત ક્ષત્રપ નહપાનની પુત્રી દક્ષમિત્રાએ ત્યાં ગુહા-ગૃહનું ધર્મદાન કર્યું…

દક્ષિણા : હિન્દુ ધર્મશાસ્ત્ર અનુસાર યજ્ઞ વગેરે ધાર્મિક કાર્યોમાં આપવામાં આવતું દ્રવ્ય. ´દક્ષિણા´ શબ્દ છેક વેદમાં વપરાયેલો છે. વેદાંગ નિરુક્તના લેખક યાસ્કે ઋગ્વેદ 2/6/6માં પ્રયોજાયેલા દક્ષિણા શબ્દની વ્યુત્પત્તિ સારી રીતે વધારવાના અર્થમાં રહેલા દક્ષ્ ધાતુમાંથી આપી છે. (1) યજ્ઞમાં જે કંઈ ન્યૂનતા હોય તેને દૂર કરી તેને (ફળ તરફ) વધારે…

દાન : ધર્મબુદ્ધિથી કે દયાભાવથી પુણ્યાર્થે કોઈ વસ્તુ બ્રાહ્મણ કે ગરીબને મફત આપી દેવી તેનું નામ દાન. કાયદેસર પોતાને મળેલી વસ્તુ બીજાને અર્પણ કરવી તેને પણ દાન કહી શકાય. વસ્તુ પરથી સ્વત્વની નિવૃત્તિપૂર્વક પરસ્વત્વની ઉત્પત્તિ કરવાની ક્રિયાને યાસ્કાચાર્ય દાન કહે છે. ‘યોગકૌસ્તુભ’ મુજબ ન્યાયપૂર્વક એકત્ર કરેલા ધનમાંથી પોતાની શક્તિ પ્રમાણે…