જ. પો. ત્રિવેદી
હાફકીન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (Haffkine Institute)
હાફકીન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (Haffkine Institute) : મુંબઈમાં પરેલ ખાતે આવેલી સંશોધનસંસ્થા. તેની સ્થાપના પ્લેગ સામેની રસીના શોધક વાલ્ડેમર હાફકીને 1899માં જૈવવૈજ્ઞાનિક સંશોધનો માટે કરી હતી. સંસ્થા પ્લેગ રિસર્ચ લૅબોરેટરી તરીકે જાણીતી હતી અને તે પ્લેગ સામેની રસી બનાવવાના સંશોધનમાં પ્રવૃત્ત બની. 1904માં આ સંસ્થાનું નામ બદલીને બૉમ્બે બૅક્ટિરિયૉલૉજિકલ લૅબોરેટરીઝ રાખવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >હાર્ડન આર્થર (સર)
હાર્ડન, આર્થર (સર) (જ. 12 ઑક્ટોબર 1865, માન્ચેસ્ટર; અ. 17 જૂન 1940, બકિંગહામશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટિશ રસાયણવિદ અને 1929ના વર્ષના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. માન્ચેસ્ટર અને અર્લાન્ગેન(જર્મની)માં અભ્યાસ કર્યા બાદ હાર્ડન માન્ચેસ્ટર યુનિવર્સિટીમાં લેક્ચરર-ડેમૉન્સ્ટ્રેટર (1888–1897) બન્યા. 1897માં તેઓ જેનર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર પ્રિવેન્ટિવ મેડિસિનની રાસાયણિક અને પાણીની પ્રયોગશાળામાં જોડાયા. 1907માં તેઓ જૈવરસાયણ…
વધુ વાંચો >હાવર્થ વૉલ્ટેર નૉર્મન (સર) (Haworth Sir Walter Norman)
હાવર્થ, વૉલ્ટેર નૉર્મન (સર) (Haworth, Sir Walter Norman) (જ. 19 માર્ચ 1883, લૅંકેશાયર; અ. 19 માર્ચ 1950, બર્મિંગહામ) : બ્રિટિશ રસાયણવિદ અને 1937ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. સ્થાનિક શાળામાં અભ્યાસ કર્યા બાદ 14 વર્ષની ઉંમરે હાવર્થ પિતાના વ્યવસાયમાં જોડાયા, જેમાં રંગકો(dyes)નો ઉપયોગ થતો હતો. આના કારણે તેમને રસાયણવિજ્ઞાનમાં રસ…
વધુ વાંચો >હિન્શેલવૂડ સીરિલ નૉર્માન (સર) (Hinshelwood Sir Cyril Norman)
હિન્શેલવૂડ, સીરિલ નૉર્માન (સર) (Hinshelwood Sir Cyril Norman) (જ. 19 જૂન 1897, લંડન; અ. 9 ઑક્ટોબર 1967, લંડન) : બ્રિટિશ ભૌતિકરસાયણવિદ અને 1956ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. હિન્શેલવૂડ એક ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટના એકના એક પુત્ર હતા. 1904માં તેમના પિતાનું અવસાન થયા પછી માતા ચેલસી (Chelsea) ખાતે સ્થાયી થયા અને હિન્શેલવૂડ…
વધુ વાંચો >હીવસી જ્યૉર્જ (De Hevesy George) અથવા (GyÖrgy)
હીવસી, જ્યૉર્જ (De Hevesy, George) અથવા (GyÖrgy) (જ. 1 ઑગસ્ટ 1885, બુડાપેસ્ટ, હંગેરી; અ. 5 જુલાઈ 1966, ફ્રાઇબર્ગ, જર્મની) : હંગેરિયન-સ્વીડિશ રેડિયોકેમિસ્ટ અને 1943ના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા. તેઓ જ્યૉર્જ ચાર્લ્સ દ હીવસી નામે પણ ઓળખાય છે. 1903માં મૅટ્રિક થયા બાદ તેમણે બુડાપેસ્ટ યુનિવર્સિટી તથા બર્લિનની ટૅકનિકલ હાઈસ્કૂલમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1908માં…
વધુ વાંચો >હૃદયી ગ્લાયકોસાઇડ ઔષધો
હૃદયી ગ્લાયકોસાઇડ ઔષધો : હૃદયના સ્નાયુઓનું સંકોચન વધારી શકે તેવા, સમાન રાસાયણિક બંધારણો ધરાવતા સ્ટેરૉઇડ (steroid) સંયોજનોનો એક વર્ગ. હૃદયના ધબકારા ઘટતા જતા હોય તેવાં ચિહનો ઉપર આ ઔષધોના ઉપયોગથી ફાયદો થાય છે. તેઓ હૃદ્યેશી(myocardium)ના વૈદ્યુત-ગુણધર્મો ચિકિત્સીય (therapeutic) વિષાળુ(toxic)ને અસરકારક રીતે કાબૂમાં રાખે છે. આ વર્ગના ખૂબ જાણીતાં ઔષધો ડિજિટાલિસ…
વધુ વાંચો >હેબર ફ્રિટ્ઝ (Haber Fritz)
હેબર, ફ્રિટ્ઝ (Haber, Fritz) [જ. 9 ડિસેમ્બર 1868, બ્રેસ્લો, સિલેશિયા (હવે રોકલો), પોલૅન્ડ; અ. 29 જાન્યુઆરી 1934, બાસલ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ] : જર્મન ભૌતિક-રસાયણવિદ અને 1918ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. હેબર એક સમૃદ્ધ રંગ-ઉત્પાદક વેપારીના પુત્ર હતા. 1886થી 1891 દરમિયાન તેમણે એ. ડબ્લ્યૂ. હૉફમૅનના હાથ નીચે યુનિવર્સિટી ઑવ્ હાઇડેલબર્ગમાં રસાયણવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate)
હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate) : રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની બાબતમાં ક્રિયાશીલતા (reactivity) તથા ચયનાત્મકતા (વરણાત્મકતા, selectivity) વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવતી અભિધારણા. હેમન્ડે 1955માં તે રજૂ કરી હતી. તેને હેમન્ડલેફ્લર અભિધારણા પણ કહે છે. કોઈ પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં એક અગત્યની બાબત એ નીપજોને પ્રક્રિયકોથી અલગ પાડતો એક ઊર્જા-અંતરાય (energy barrier) છે. પ્રક્રિયકોએ નીપજોમાં ફેરવાવા માટે…
વધુ વાંચો >હેરોઇન (heroin)
હેરોઇન (heroin) : અફીણમાંના સક્રિય ઘટક મૉર્ફિન(morphine)નો સંશ્લેષિત વ્યુત્પન્ન (derivative) અને ઘેન, બેશુદ્ધિ કે સંવેદનશૂન્યતા લાવનાર (narcotic) રાસાયણિક સંયોજન. તે એક પ્રતિબંધિત સંયોજન છે અને માત્ર સંશોધનાર્થે કે રાસાયણિક પૃથક્કરણ માટે ઔષધતંત્ર વિભાગની મંજૂરી દ્વારા જ મળી શકે છે. મૉર્ફિનના ડાઇએસિટાઇલિઝેશન (diacetylization) વડે તેને મેળવવામાં આવે છે. અણુસૂત્ર C21H23NO5 અથવા…
વધુ વાંચો >હેરૉવ્સ્કી યારોસ્લાવ (Heyrovsky Jaroslav)
હેરૉવ્સ્કી, યારોસ્લાવ (Heyrovsky, Jaroslav) [જ. 20 ડિસેમ્બર 1890, પ્રાગ, ચેક ગણતંત્ર (તે સમયનું ઑસ્ટ્રો-હંગેરિયન સામ્રાજ્ય); અ. 27 માર્ચ 1967, પ્રાગ] : ચેક ભૌતિક-રસાયણવિદ અને 1959ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમણે ચાર્લ્સ યુનિવર્સિટી, પ્રાગ ખાતે ભૌતિકવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યા બાદ 1910માં વિલિયમ રામ્સે (સર) અને એફ. જી. ડોનાનના વિદ્યાર્થી તરીકે ભૌતિક-રસાયણમાં…
વધુ વાંચો >