ઈન્દ્રવદન મનુભાઈ ભટ્ટ
આંતરિક ઊર્જા
આંતરિક ઊર્જા (internal energy) : વિશ્વની કોઈ નિરાળી પ્રણાલી(isolated system)માંના અણુઓમાં સમાયેલી સ્થિતિજ (potential) અને ગતિજ (kinetic) ઊર્જાઓ. આવી પ્રણાલીમાંના અણુઓની સ્થાનાંતરીય (translational), કંપનીય (vibrational), ઇલેક્ટ્રૉનિક (electronic) અને ન્યૂક્લિયર (nuclear) ઊર્જાને આંતરિક ઊર્જા કહે છે. નિરાળી પ્રણાલીમાંની ઊર્જા નિયત (constant) હોય છે; કારણ કે આ પ્રણાલીમાં બહારથી ઊર્જા દાખલ થઈ…
વધુ વાંચો >ઇપેટિમોવ વ્લાદિમિર નિકોલાઇડ
ઇપેટિમોવ વ્લાદિમિર નિકોલાઇડ (જ. 21 નવેમ્બર 1867, યેસ્કો; અ. 29 નવેમ્બર 1952, શિકાગો) : જન્મે રશિયન પણ જાણીતા બન્યા અમેરિકન વૈજ્ઞાનિક તરીકે. ઉચ્ચ દબાણે ઉદ્દીપકીય પ્રક્રિયાઓના ઉપયોગથી ઊંચા ઑક્ટેન આંકવાળા, ગૅસોલીન બનાવવાની પ્રક્રિયાઓના પ્રમુખ અભ્યાસી. 1887માં રશિયન લશ્કરમાં ઑફિસર, 1889-92 દરમિયાન મિખાઇલ આર્ટિલરી એકૅડેમીમાં રસાયણના પ્રાધ્યાપક. 1897માં મ્યુનિચમાં કુદરતી રબરના પાયાના…
વધુ વાંચો >ઇંધનકોષ
ઇંધનકોષ (fuel cell) : રૂઢિગત ઇંધનની રાસાયણિક ઊર્જાનું વિદ્યુત-ઊર્જામાં સતત રૂપાંતર કરવાની વીજરાસાયણિક (electro- chemical) પ્રયુક્તિ (device). ઇંધનકોષો એક પ્રકારના ગૅલ્વેનિક કોષો છે, જેમાં સતત ચાલતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાની ઊર્જાનું ઉપયોગી એવી વિદ્યુતમાં રૂપાંતર થાય છે. આવા કોષો પ્રાથમિક વિદ્યુતકોષ અથવા બૅટરીથી એ અર્થમાં જુદા પડે છે કે બૅટરીમાં વીજધ્રુવો પોતે…
વધુ વાંચો >ઉપચયન (oxidation)
ઉપચયન (oxidation) : ઑક્સિજનનું ઉમેરાવું અથવા હાઇડ્રોજનનું દૂર થવું. રસાયણના વિકાસની શરૂઆતની આ વ્યાખ્યા ગણાય. પરમાણુના બંધારણની માહિતી સ્પષ્ટ થતાં રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં થતા પાયાના ફેરફારોની માહિતી મળી અને તેથી ઉપરની વ્યાખ્યા વધુ વ્યાપક બની. ઉપચયનથી વિરુદ્ધ પ્રકારની પ્રક્રિયા અપચયન (reduction) છે. આ બંને પ્રક્રિયાઓ એકબીજીની પૂરક હોઈ હમેશાં સાથે સાથે…
વધુ વાંચો >ઉભયધર્મી વિદ્યુત-વિભાજ્યો (ampholytes)
ઉભયધર્મી વિદ્યુત-વિભાજ્યો (ampholytes) : ઍસિડનો અને બેઝનો એમ બંને પ્રકારનો ગુણધર્મ ધરાવતા વિદ્યુત-વિભાજ્યો. પાણી અને આલ્કોહૉલ જેવા દ્રાવકો ઉભયધર્મી ગુણધર્મો ધરાવે છે, પણ તે સારા વિદ્યુત-વિભાજ્યો નથી. એક જ પદાર્થમાં ધન અને ઋણભાર ધરાવતા સમૂહો હોય તેવા વિદ્યુત-વિભાજ્યો પણ જાણીતા છે. તેમને દ્વિધ્રુવીય આયનો (dipolar ions) ઉભયાવિષ્ટ આયનો (zwitter ions)…
વધુ વાંચો >ઉભયાવિષ્ટ આયનો
ઉભયાવિષ્ટ આયનો (zwitter ions) : મધ્યસ્થ સમૂહો વડે જોડાયેલ ધન અને ઋણવીજભારી સમૂહયુક્ત અણુ. ગ્લાયસીન (H2NCH2COOH) ઍસિડ માધ્યમમાં ધનભારવાહી આયન H3N+CH2COOH રૂપે, આલ્કલી માધ્યમમાં ઋણભારવાહી આયન H2NCH2COO– રૂપે અને મધ્યમ ઍસિડિકતાવાળા માધ્યમમાં ઉભયાવિષ્ટ આયન H3N+CH2COO– રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. એમીનો ઍસિડ અને પ્રોટીન 99.9 % ઉભયાવિષ્ટ આયનો તરીકે અસ્તિત્વમાં હોય…
વધુ વાંચો >ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા
ઉષ્માક્ષેપક પ્રક્રિયા : ઉષ્મા-ઊર્જા ઉત્પન્ન કરતી પ્રક્રિયાઓ. આ પ્રક્રિયાઓમાં, નીપજની કુલ ઊર્જા પ્રક્રિયકોની કુલ ઊર્જા કરતાં ઓછી હોય છે. રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં થતા ઊર્જાના ફેરફાર (એન્થાલ્પી ફેરફાર) હેસના નિયમ વડે નક્કી કરવામાં આવે છે; તે DH વડે દર્શાવવામાં આવે છે અને આવી પ્રક્રિયામાં તે ઋણ હોય છે. ગ્રૅફાઇટ કે કાર્બનનું દહન,…
વધુ વાંચો >ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર
ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર (thermodynamics) જુદી જુદી ભૌતિક તેમજ રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ દરમિયાન ઉષ્માના સ્થાનાંતર, અને ઉષ્મા અને કાર્ય વચ્ચેના પરસ્પર રૂપાંતરણનો અભ્યાસ. તે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનની એક શાખા છે. તેમાં વિવિધ પ્રકારની ઊર્જાનો ગુણદર્શક અને પરિમાણાત્મક અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. તેનો અભ્યાસ ઇજનેરી, ભૌતિકશાસ્ત્ર, રસાયણશાસ્ત્ર, જીવરસાયણશાસ્ત્ર, ખગોળશાસ્ત્ર, ભૂસ્તરશાસ્ત્ર વગેરેમાં સારી એવી અગત્ય ધરાવે છે.…
વધુ વાંચો >ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા
ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયા : જેમાં ઉષ્મા-ઊર્જાનું શોષણ થતું હોય તેવી પ્રક્રિયા. આમાં પર્યાવરણમાંથી ઊર્જા શોષાય છે. આથી નીપજની કુલ ઊર્જા પ્રક્રિયકોની કુલ ઊર્જા કરતાં વધુ હોય છે, એટલે કે DH ધન હોય છે. ઉષ્માગતિશાસ્ત્ર અનુસાર સ્વત: ઉષ્માશોષક પ્રક્રિયામાં પ્રણાલી અને પરિસર(surrounding)ની ઍન્ટૉપીમાં વધારો થાય છે. પ્રકાશ-સંશ્લેષણથી વનસ્પતિમાં ગ્લુકોઝ બનવાની પ્રક્રિયા ઉષ્માશોષક…
વધુ વાંચો >એન્ફિન્સેન, ક્રિશ્ચિયન બી.
એન્ફિન્સેન, ક્રિશ્ચિયન બી. (જ. 26 માર્ચ 1916, મોનેસીન, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 14 મે 1995, રેડૉક્સટાઉન, યુ.એસ.) : સ્ટેન્ફર્ડ મૂર અને વિલિયમ એચ. સ્ટેઇન સાથે 1972માં સહિયારું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર પ્રસિદ્ધ અમેરિકન જીવરસાયણવિદ. પ્રોટીનના આણ્વીય બંધારણ અને જૈવિક કાર્યો વચ્ચેના સંબંધના અભ્યાસ માટે તેમને આ પારિતોષિક મળેલું. અર્ધો ભાગ એન્ફિન્સેન અને…
વધુ વાંચો >