આયુર્વિજ્ઞાન
ઋતુનિવૃત્તિકાળ
ઋતુનિવૃત્તિકાળ (menopause) : ઋતુસ્રાવચક્રોનું બંધ થવું તે. પ્રજનનનિવૃત્તિકાળ (climecteric) અને ઋતુનિવૃત્તિકાળને ક્યારેક એક ગણવામાં આવે છે, પરંતુ ઋતુનિવૃત્તિકાળ તો પ્રજનન-નિવૃત્તિકાળનું એક લક્ષણ માત્ર છે. પ્રજનનનિવૃત્તિકાળમાં 1થી 5 વર્ષ દરમિયાન, જનનગ્રંથિઓ(gonads)ના અંત:સ્રાવો (hormones) ઘટે છે અને તેથી જનનાંગો (genitalia) પણ નાનાં થાય છે. પ્રજનનનિવૃત્તિકાળ ફક્ત માનવજાતમાં વિશિષ્ટ રૂપે જોવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >ઋતુસ્રાવ કષ્ટદાયી
ઋતુસ્રાવ, કષ્ટદાયી (dysmenarrhoea) : દુખાવા સાથે થતો ઋતુસ્રાવ. તેને કષ્ટાર્તવ અથવા દુરઋતુસ્રાવ પણ કહે છે. પહેલાંનાં વર્ષોમાં ઋતુસ્રાવ સમયના દુખાવાનું કારણ નીચલા જનનમાર્ગમાં અવરોધ (obstruction) થાય છે એવું મનાતું હતું. તેથી 1832માં મેકિન્ટોશે ગર્ભાશયગ્રીવા(cervix)ની નલિકાને પહોળી કરીને કેટલાક કિસ્સાઓમાં તેની સફળતાપૂર્વક સારવાર કરી હતી. તેનાં કારણોના અજ્ઞાનને લીધે અંડગ્રંથિ કાઢી…
વધુ વાંચો >ઋતુસ્રાવચક્ર
ઋતુસ્રાવચક્ર (menstrual cycle) : ચક્રીય નિયમિતતાથી ગર્ભાશયની અંદરની દીવાલની વૃદ્ધિ થવી અને ત્યારબાદ તેનું વિઘટન થતાં તેના ભાગોનું લોહીની સાથે બહાર વહી જવું તે. આ સમગ્ર યોજના પ્રતિમાસ પીયૂષિકા(pituitary)ગ્રંથિ અને અંડગ્રંથિ-(ovary)ના અંત:સ્રાવોની અસર હેઠળ થાય છે. ઋતુસ્રાવચક્ર ફક્ત માનવસ્ત્રી અને ઉત્ક્રાંતિ પામેલા વાનરની માદામાં જ જોવા મળે છે. 10થી 16…
વધુ વાંચો >ઋતુસ્રાવ વિકારો
ઋતુસ્રાવ વિકારો (menstrual disorders) : ઋતુસ્રાવ વધુ, ઓછો, સતત, વહેલો, મોડો કે અનિયમિત આવે તે. તેમાં ઋતુસ્રાવ-સ્તંભન (amenorrhoea), ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ (menapause) કે કષ્ટદાયી ઋતુસ્રાવ(dysmenorrhoea)ને આવરી લેવાતા નથી. ઋતુસ્રાવનું પ્રમાણ વધે (અતિઋતુસ્રાવતા, menorrhagia) કે ઘટે (અલ્પઋતુસ્રાવતા, hypomenorrhoea) અથવા તે 3 અઠવાડિયાં કરતાં વહેલો આવે (ત્વરિત ઋતુસ્રાવતા, polymenorrhoea) કે 6 અઠવાડિયાં કરતાં મોડો…
વધુ વાંચો >ઋતુસ્રાવસ્તંભન
ઋતુસ્રાવસ્તંભન (amenorrhoea) : પુખ્ત સ્ત્રીમાં ઋતુસ્રાવ ન થવો તે. જો ઋતુસ્રાવ 18 વર્ષની વય સુધીમાં શરૂ ન થાય તો તેને પ્રારંભિક (primary) ઋતુસ્રાવસ્તંભન કહે છે. ઋતુસ્રાવચક્રો શરૂ થયા પછી જો ઋતુસ્રાવ બંધ થાય તો તેને આનુષંગિક (secondary) ઋતુસ્રાવસ્તંભન કહે છે. જો ગર્ભાશયગ્રીવા (cervix) અથવા યોનિ (vagina) અવિકસિત કે વિકૃત હોય…
વધુ વાંચો >એઇડ્ઝ
એઇડ્ઝ (acquired immuno-deficiency syndrome-AIDS) માનવપ્રતિરક્ષા-ઊણપકારી વિષાણુ(human immuno deficiency virus, HIV)ના ચેપથી થતો રોગનો છેલ્લો તબક્કો. AIDS–ઉપાર્જિત પ્રતિરક્ષા ઊણપ સંલક્ષણનું અંગ્રેજી મૂળાક્ષરોથી બનાવેલું સંક્ષિપ્ત નામ છે. શરીરની ચેપજન્યરોગોનો પ્રતિકાર કરનાર તંત્રને પ્રતિરક્ષા તંત્ર (immune system) કહે છે. તેવી ક્ષમતાને પ્રતિરક્ષા (immunity) કહે છે. તે 2 પ્રકારની છે : રસાયણો દ્વારા થતી…
વધુ વાંચો >એક્સ-રે વિદ્યા
એક્સ-રે વિદ્યા : એક્સ-રે, અન્ય વિકિરણો (radiation) અને બિન-વિકિરણશીલ તરંગોની મદદથી નિદાન અને સારવાર કરવાની તબીબી શાખા. નિદાન માટે વિવિધ ચિત્રણો (images) મેળવાય છે, જ્યારે સારવારના ક્ષેત્રે વિકિરણચિકિત્સા (radiotherapy) અને અંત:ક્રિયાલક્ષી (interventional) અથવા સહાયક એક્સ-રે વિદ્યા વિકસ્યાં છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી (જુઓ : અલ્ટ્રા- સોનોગ્રાફી અને અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી, સગર્ભાવસ્થામાં) તથા…
વધુ વાંચો >એઝાથાયોપ્રિમ
એઝાથાયોપ્રિમ : પ્રતિરક્ષાને દબાવનાર (immunosuppressive) દવા. તે પ્યુરિનનું સમધર્મી (analogue) રસાયણ છે, જે શરીરમાં 6 – મરક્ટોપ્યુરિનમાં રૂપાંતરિત થાય છે. ત્યારબાદ રાઇબોન્યૂક્લિ-યૉટાઇડ થાયો-ઇનોસાઇનિક ઍસિડમાં રૂપાંતરિત થઈને તેનું કાર્ય કરે છે. આ ચયાપચયી રસાયણો ડી.એન.એ.ના સંશ્લેષણમાં વપરાતા એડીનાઇન અને ગ્વાનિન બનાવવાની પ્રક્રિયા અટકાવે છે. તેને કારણે તે કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિ અટકાવે છે.…
વધુ વાંચો >ઍડિસન રોગ
ઍડિસન રોગ (Addison’s disease) : ઍડિસને 1885માં વર્ણવેલો રોગ. અધિવૃક્ક-બાહ્યક(adrenal cortex)ની ઘટેલી કાર્યક્ષમતાથી આ રોગ ઉદભવે છે. અધિવૃક્ક ગ્રંથિનો બાહ્યક મુખ્યત્વે ગ્લુકોકૉર્ટિકૉઇડ અને મિનરલોકૉર્ટિકૉઇડ જૂથના અંત:સ્રાવો- (hormones)નું ઉત્પાદન કરે છે (જુઓ : અંત:સ્રાવી ગ્રંથિતંત્ર, આઘાત, આલ્ડૉસ્ટીરોન, એ.સી.ટી.એચ., કૉર્ટિકૉસ્ટીરોઇડ અને કુશિંગનો રોગ.) અધિવૃક્ક-બાહ્યકની કાર્યક્ષમતા ઘણી જ છે અને તેથી જ્યારે તેના…
વધુ વાંચો >