૭.૧૫
ચૌબે, પંડિત લક્ષ્મણપ્રસાદથી છંદ
ચૌહાણ, સુભદ્રાકુમારી
ચૌહાણ, સુભદ્રાકુમારી (જ. 1904, નિહાલપુર, અલ્લાહાબાદ પાસે, ઉત્તરપ્રદેશ, અ. 15 ફેબ્રુઆરી 1948, સિવની પાસે, મધ્યપ્રદેશ) : પ્રસિદ્ધ હિંદી કવયિત્રી અને મહિલા-સ્વાતંત્ર્યસૈનિક. તેમણે અલ્લાહાબાદની ક્રોસ્ટવેર ગર્લ્સ કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે 6 વર્ષની વયે દોહા રચવા શરૂ કર્યા હતા. 15 વર્ષની વયે તેમનાં લગ્ન ખંડવા-નિવાસી અને જબલપુરના ઍડ્વોકેટ ઠાકુર લક્ષ્મણસિંહ ચૌહાણ…
વધુ વાંચો >ચૌહાણો
ચૌહાણો : ગુજરાતમાં ચાંપાનેર ખાતે સત્તા સ્થાપનાર શાસકો (1300-1782). મેવાડથી આવેલા ખીચી ચૌહાણોમાંના પાલનદેવે ઈ. સ. 1300માં ચાંપાનેરમાં સત્તા સ્થાપી હતી. મહમૂદ બેગડા સામેની લડાઈમાં ઈ. સ. 1484–85માં જયસિંહ ઉર્ફે પતાઈ રાવળનો પરાજય થયો ત્યારે તેના પુત્ર પૃથ્વીરાજે નર્મદા-કાંઠાના મોહન નામના સ્થળે રાજ્ય સ્થાપ્યું. ભવિષ્યમાં તે છોટા-ઉદેપુરના રાજ્ય તરીકે વિકસ્યું.…
વધુ વાંચો >ચૌંડરસ
ચૌંડરસ : તેરમી સદીના કન્નડ કવિ. પિતાનું નામ મધુસૂદન અને માતાનું નામ મલ્લવ્વે હતું. તેમનો જન્મ પંઢરપુરમાં થયો હોય અથવા લાંબા સમય સુધી તેમણે ત્યાં વાસ કર્યો હોય એવો સંભવ તેમનાં કાવ્યો પરથી જણાય છે. પંઢરપુરના વિઠ્ઠલ તેમના આરાધ્ય દેવ હતા. તેમની ‘દશકુમારચરિત’ તથા ‘નળચરિત’ આ બંને ચંપૂશૈલીમાં કરેલી કાવ્યરચનાઓ…
વધુ વાંચો >ચ્યવન ઋષિ
ચ્યવન ઋષિ : ભૃગુ ઋષિ અને પુલોમાના પુત્ર, એક પ્રાગૈતિહાસિક મંત્રદ્રષ્ટા. ઋગ્વેદનાં કેટલાંક સૂક્તોના રચયિતા ‘ચ્યવાન’ તે જ પૌરાણિક સાહિત્યના ‘ચ્યવન’. એક વાર ભૃગુ ઋષિ નદીએ સ્નાન કરવા ગયા હતા ત્યારે એક રાક્ષસે પુલોમાનું અપહરણ કરતાં સગર્ભા પુલોમાનો ગર્ભ સ્રવી પડ્યો. તેના તેજથી પુલોમા બળી ગયો. આ ગર્ભસ્રાવથી જન્મેલું બાળક…
વધુ વાંચો >ચ્યાંગ કાઈ-શેક
ચ્યાંગ કાઈ-શેક (જ. 31 ઑક્ટોબર 1887, ચિક્રાઉ (ચેકિયાંગ); અ. 5 એપ્રિલ 1975, ફૉર્મોસા) : ઈ. સ. 1931થી ઈ. સ. 1949 સુધી પ્રજાસત્તાક ચીનની રાષ્ટ્રવાદી સરકારના વડા. જનરાલિસિમો (સેનાપતિ) ચ્યાંગ કાઈ-શેકના નામનો ચીની ભાષામાં અર્થ થાય છે : ‘સૂર્યદેવતાનો ખડ્ગ-બાહુ’. શાળાનું શિક્ષણ પૂરું કર્યા પછી ઈ. સ. 1906માં તેઓ પોઓટિંગ-ફૂની લશ્કરી…
વધુ વાંચો >છક્કમ્મોવએસ (ષટ્કર્મોપદેશ)
છક્કમ્મોવએસ (ષટ્કર્મોપદેશ) : અપભ્રંશ ભાષામાં સંધિબદ્ધ જૈન ઉપદેશાત્મક કાવ્યકૃતિ. કર્તા અમરકીર્તિ નામક માથુરસંઘીય દિગમ્બર આચાર્ય. ગૂર્જર-વિષયના મહિયડ દેશમાં ગોદહય (હાલનું ગોધરા) નગરમાં, ચાલુક્ય વંશના રાજા કૃષ્ણના શાસનમાં, વિ. સં. 1247 (ઈ. સ. 1190)માં રચના કર્યાનું કવિએ કૃતિની અંતિમ પ્રશસ્તિમાં નોંધ્યું છે. સમગ્ર રચના તેમણે એક માસમાં પૂર્ણ કરી હતી તેમ…
વધુ વાંચો >છગન રોમિયો
છગન રોમિયો (જ. 1902, ઝુલાસણ; અ. 24 ઑગસ્ટ 1956, વડોદરા) : જૂની ગુજરાતી રંગભૂમિના નામાંકિત હાસ્યનટ. આખું નામ છગનલાલ નાગરદાસ નાયક. નાટ્યક્ષેત્રે તે એક વિરલ પ્રતિભા તરીકે યાદ રહેલ છે. શરૂઆતમાં તારાબાઈ સૅન્ડોના સરકસમાં રહ્યા. 1928માં ‘તરુણીના તરંગ’ નાટકમાં ‘રોમિયો’ના પાત્રમાં જીવંત અભિનય આપવાથી તેઓ ‘રોમિયો’ તરીકે ઓળખાયા. આ નામ…
વધુ વાંચો >છછુંદર (shrew/musk rat)
છછુંદર (shrew/musk rat) : ઉંદર જેવા દેખાવનું રાતે ઘરની આસપાસ ફરતું કીટભક્ષી (Insectivora) શ્રેણીનું સસ્તન પ્રાણી. ચહેરો લાંબો અને અણીદાર, આંખ ઝીણી અને નાના કાનને કારણે તે ઉંદરથી જુદું પડે છે. તેનું શરીર એક ઉગ્ર ગંધવાળા પ્રવાહીનો સ્રાવ કરે છે. ખાસ કરીને પ્રજનનકાળની પરિપક્વતાની આરે આવે તે દિવસોમાં તે ભારે…
વધુ વાંચો >છટકયંત્રરચના (escapement)
છટકયંત્રરચના (escapement) : એક દોલિત ઘટક (oscillating member) સાથે જોડેલા પૅલેટ સાથે, એકાંતરે દાંતાવાળું ચક્ર (toothed wheel) જોડાણ કરે તેવી યંત્રરચના. આ યંત્રરચનાનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ઘડિયાળો(time pieces)માં થાય છે. જ્યાં દોલિત ગતિની જરૂરિયાત હોય ત્યાં તે વપરાય છે. યાંત્રિક ઘડિયાળોમાં, છટકયંત્રરચના ઊર્જા-સ્રોત (energy source) અને નિયંત્રક કળ(regulating device)ની વચ્ચે દરમિયાનગીરી…
વધુ વાંચો >છત્તીસગઢ (Chhattisgarh)
છત્તીસગઢ (Chhattisgarh) : ભારતના મધ્યભાગમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 210 14’ ઉ. અ. અને 810 38’ પૂ. રે. આજુબાજુનો 1,36,034 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે, વિસ્તારની ર્દષ્ટિએ તે ભારતનાં રાજ્યોમાં નવમા ક્રમે આવે છે. તેની ઉત્તરે મધ્યપ્રદેશ અને ઉત્તરપ્રદેશ, ઈશાન તરફ ઝારખંડ, પૂર્વમાં ઓરિસા, દક્ષિણે આંધ્રપ્રદેશ અને…
વધુ વાંચો >ચૌબે, પંડિત લક્ષ્મણપ્રસાદ
ચૌબે, પંડિત લક્ષ્મણપ્રસાદ (જ. 1911 મથુરા; અ.?) : ધ્રુપદ અને ધમાર તથા વ્રજ-સંગીતની પરંપરાના વિખ્યાત ગાયક. તેર વર્ષની ઉંમરે તેમણે પંડિત લાલનજી ચૌબે પાસેથી શાસ્ત્રીય સંગીતની શિક્ષા લેવાની શરૂઆત કરી હતી. બે વર્ષ પછી તેમણે સંગીતની સઘન તાલીમ પોતાના મામા પંડિત ચંદનજી ચૌબે પાસેથી મેળવવાની શરૂઆત કરી હતી. ખયાલ ગાયકીની…
વધુ વાંચો >ચૌર પંચાશિકા
ચૌર પંચાશિકા : કાશ્મીરી કવિ બિલ્હણ(સમય ઈ. સ. 1050–1127)નું પ્રસિદ્ધ કાવ્ય. તે વસંતતિલકા છંદમાં રચેલા 50 શ્લોકોનું છે. એનાં ‘ચૌરપંચાશિકા’, ‘ચૌરસુરતપંચાશિકા’, ‘ચૌરીસુરત- પંચાશિકા’ અને ‘બિલ્હણકાવ્ય’ – એવાં ચાર નામો પ્રચલિત છે. એમાં યુવાન કવિના રાજકુમારી સાથેના છૂપા પ્રેમની વાર્તા ગૂંથેલી છે. પરંપરા મુજબ યુવાન અને રૂપાળો કવિ રાજકુમારીના પ્રેમમાં પડી…
વધુ વાંચો >ચૌરસિયા, પંડિત હરિપ્રસાદ
ચૌરસિયા, પંડિત હરિપ્રસાદ (જ. 1 જુલાઈ 1938, અલ્લાહાબાદ, ઉત્તર પ્રદેશ) : ભારતના અગ્રણી બંસરીવાદક. તેમના પિતા કુસ્તીબાજ હતા અને હરિપ્રસાદે પણ કુસ્તીબાજ થવું જોઈએ એવી પિતાની ઇચ્છા હતી. પરંતુ હરિપ્રસાદ કુસ્તીમાં નબળા હતા. તેમણે શાસ્ત્રીય કંઠ્ય સંગીતની શિક્ષા પંદર વર્ષની ઉંમરે પિતાની જાણ વગર તેમના એક મિત્રના નિવાસ પર લેવાની…
વધુ વાંચો >ચૌરંગીનાથ
ચૌરંગીનાથ (નવમી–દસમી સદી) : ચોરાસી સિદ્ધો પૈકીના એક સિદ્ધ. સિદ્ધોના ક્રમમાં એમને ત્રીજું અને અન્ય મતે દસમું સ્થાન અપાયું છે. ચૌરંગીનાથ મત્સ્યેન્દ્રનાથના શિષ્ય અને ગોરખનાથના ગુરુભાઈ હતા. એમનો જન્મ સિયાલકોટના રાજા શાલિવાહનને ત્યાં થયો હતો પરંતુ એમની ઓરમાન માતાએ દ્વેષથી એમના પગ કપાવી નાખ્યા હતા. ડૉ. હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદીને મતે પંજાબ…
વધુ વાંચો >ચૌલા :
ચૌલા : ગુજરાતી નવલકથાકાર કનૈયાલાલ મુનશીની ઐતિહાસિક નવલકથા ‘જય સોમનાથ’(1937)ની નાયિકા. ચૌલાદેવી ભગવાન શિવને સમર્પિત નર્તકી હતી. ‘જય સોમનાથ’ નવલકથામાં સોલંકી વંશના બાણાવળી રાજા ભીમદેવની પ્રેમિકા તરીકે તેનું ચરિત્ર ઊપસી આવેલું છે. ગુજરાતની અસ્મિતાને જાળવવા ઝઝૂમતાં પાત્રોમાં ચૌલાનું સ્થાન પણ સ્મરણીય છે. મુનશીએ આલેખેલી ચૌલા વિલક્ષણ છે. તેની મા પણ…
વધુ વાંચો >ચૌલુક્યઝ ઑવ્ ગુજરાત
ચૌલુક્યઝ ઑવ્ ગુજરાત : ગુજરાતના ચૌલુક્યો(સોલંકીઓ)નો રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ નિરૂપતું અંગ્રેજી પુસ્તક (1956). લેખક ભારતીય વિદ્યાભવન, મુંબઈના પ્રાધ્યાપક ડૉ. અશોકકુમાર મજુમદાર. રાજકીય ઇતિહાસમાં લેખકે ચૌલુક્યોની ઉત્પત્તિને લગતા વિવિધ મતોની મીમાંસા કરી, મૂલરાજના વંશના તેમજ વાઘેલા વંશના ચૌલુક્ય રાજાઓની કારકિર્દી 9 પ્રકરણોમાં નિરૂપી છે. એ પછી એ રાજાઓની સાલવારી અલગ…
વધુ વાંચો >ચૌલુક્ય વંશ
ચૌલુક્ય વંશ (942–1304) : ગુજરાતમાં શાસન કરતા ચૌલુક્યોનો વંશ. ગુજરાતીમાં જેને ‘સોલંકી’ કહે છે તેને સંસ્કૃતમાં ‘ચૌલુક્યો’ કહેતા. મૂળમાં આ કુળનું નામ ‘ચુલિક’ (કે ‘શુલિક’) નામે જાતિના નામ પરથી પડ્યું લાગે છે; પરંતુ આગળ જતાં એની વ્યુત્પત્તિ ‘ચુલુક’ (ખોબો) પરથી દર્શાવવામાં આવી છે. અણહિલવાડ પાટણમાં ચૌલુક્ય સત્તા સ્થાપનાર મૂલરાજના પિતા…
વધુ વાંચો >ચૌલ્ટ્રી
ચૌલ્ટ્રી : દક્ષિણનાં મંદિરોના સ્થાપત્યમાં મંદિરોના સંકુલમાં રચવામાં આવતો વિશાળ મંડપ. આવા મંડપોની રચના એક અથવા વધારે દાનવીરોની યાદમાં કરવામાં આવતી અને તેમાં વપરાયેલા સ્તંભો સાથે ઘણી વખત દાનવીરોની પ્રતિમાઓ જોડવામાં આવતી. આવા મંડપોમાં ધાર્મિક વિધિઓ માટે સમૂહોમાં લોકો એકઠા થતા. ખાસ કરીને મદુરા અને તાંજોરનાં મંદિરો સાથે બંધાયેલી આવી…
વધુ વાંચો >ચૌહાણ, ચેતન પ્રતાપસિંઘ
ચૌહાણ, ચેતન પ્રતાપસિંઘ (જ. 21 જુલાઈ 1947 બરેલી, ઉત્તર- પ્રદેશ; અ. 16 ઑગસ્ટ 2020, ગુરુગ્રામ) : ભારતનો ઓપનિંગ બૅટ્સમૅન તથા ઑફબ્રેક ગોલંદાજ અને વિકેટની નજીકનો ચપળ ક્ષેત્રરક્ષક. ચેતન ચૌહાણના પિતા આર્મી ઑફિસર હતા. 1960માં તેમણે પૂનામાં વસવાટ કર્યો. ચેતન ચૌહાણે બી.એ.ની ડિગ્રી વાડિયા કૉલેજ પુણેમાંથી મેળવી. તેમણે રોહનટન બારિમા ટ્રોફી…
વધુ વાંચો >ચૌહાણ, ભેરૂસિંહ
ચૌહાણ, ભેરૂસિંહ (જ. 27 જુલાઈ 1961) : કબીરાદિ નિર્ગુણ ગાયક-પરંપરાના પદ્મશ્રીથી પુરસ્કૃત માળવી લોકગાયક. તેમનો જન્મ મધ્યપ્રદેશના મઉ નગરમાં થયો જ્યારે ઇંદોર જિલ્લાના બજરંગપુરા નામના નાના ગામે એમનો પૈતૃક વસવાટ હતો. એમના પિતા માદૂ ચૌહાણ કબીરની વાણી ગાતા હતા. ભેરૂસિંહ નવ વર્ષે પિતાની સાથે ગામેગામ કબીરવાણી ગાવા જતા. આથી એમને…
વધુ વાંચો >