૬(૨).૦૯
ગુજરાતી કવિતા થી ગુપ્ત અનામતો
ગુડમાર
ગુડમાર : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ક્લેપિયેકેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gymnema sylvestre R. Br. (સં. મેષશૃંગી, મધુનાશિની; હિં. ગુડમાર, મેઢાશિંગી, મેરસિંગી, છોટી દુધીલતા; બં. ગડલસિંગી, મેરા-શિંગી; મ. કાવળી, પિતાણી, વાખંડી; ગુ. ગુડમાર, ગુમાર, ખરશિંગી, ધુલેટી, મદરસિંગી; કો. રાનમોગરા; તે. પોડાપત્રી; તામ. આદિગમ, ચેરુકુરિન્જા) છે. તેના સહસભ્યોમાં ડોડી, કુંજલતા,…
વધુ વાંચો >ગુડરિક જ્હૉન
ગુડરિક, જ્હૉન (જ. 17 સપ્ટેમ્બર 1764, ગ્રોનિંગન, નેધરલૅન્ડ્ઝ, [હોલૅન્ડ]; અ. 20 એપ્રિલ 1786, યૉર્ક, ઇંગ્લૅન્ડ) : ડચ-અંગ્રેજ ખગોળશાસ્ત્રી. જ્હૉન ગુડરિકનો જન્મ હોલૅન્ડમાં એક અંગ્રેજ પરિવારમાં થયો હતો; પરંતુ જન્મથી જ બધિર અને એને કારણે મૂક હોઈ, એનું શિક્ષણ એડિનબરોની એક વિશિષ્ટ સ્કૂલમાં થયું. આ દરમિયાન માતાપિતા ઇંગ્લૅન્ડના યૉર્ક ખાતે આવીને…
વધુ વાંચો >ગુડ રોનાલ્ડ એ.
ગુડ, રોનાલ્ડ એ. (જ. 5 માર્ચ 1896, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 11 ડિસેમ્બર 1992, ઇંગ્લૅન્ડ) : વાનસ્પતિક-પારિસ્થિતિકી-(plantecology)ના વીસમી સદીના એક પ્રખર નિષ્ણાત. તેમના મંતવ્ય પ્રમાણે જમીન, તાપમાન અને વરસાદની પરિસ્થિતિ સરખી હોય તેવા પ્રદેશોમાં વનસ્પતિ તેમજ પ્રાણીજીવન સરખું હોય છે. આના અનુસંધાનમાં તેમણે ઉષ્ણ (tropical), ઉપોષ્ણ (sub-tropical), સમશીતોષ્ણ (temperate) અને શીત (cold)…
વધુ વાંચો >ગુડિયાટ્ટમ
ગુડિયાટ્ટમ : તામિલનાડુ રાજ્યની છેક ઉત્તર સીમા પાસે ઉત્તર આર્કટ જિલ્લામાં આશરે 12° 58´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત અને 78° 53´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત પર આવેલું શહેર. તે ચેન્નાઈ શહેરથી લગભગ 170 કિમી. દૂર પશ્ચિમમાં સમુદ્રસપાટીથી આશરે 150થી 300 મી. ઊંચાઈ ધરાવતા પ્રદેશમાં આવેલું સ્થાનિક બજારકેન્દ્ર છે. તેની દક્ષિણેથી પાલાર નદી પશ્ચિમથી પૂર્વ…
વધુ વાંચો >ગુડુચી સત્વ (ગળોસત્વ)
ગુડુચી સત્વ (ગળોસત્વ) : આયુર્વેદનું ઔષધ. લીમડાની ગળોના ચાર ચાર આંગળના કકડા કરી છૂંદીને કલાઈવાળા વાસણમાં પાણી નાખી ચાર પ્રહર સુધી પલાળવા. ત્યારબાદ હાથ વડે ખૂબ મસળીને કપડાથી ગાળી લેવામાં આવે છે. વાસણમાં નીચે ગળોનું સત્વ સફેદ પાઉડર રૂપે તૈયાર થાય ત્યારે પાણી નિતારી તેને સૂકવીને બાટલીમાં ભરી લેવાથી ગળોનું…
વધુ વાંચો >ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથ
ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથ : આયુર્વેદિક ઔષધ. આયુર્વેદમાં ગળો (ગડૂચી કે અમૃતા) એક ખૂબ મહત્વની ઔષધિ છે. તેના યોગથી આયુર્વેદના અનેક ગ્રંથોમાં વિવિધ ક્વાથ-ઔષધિઓનાં વિવિધ રોગલક્ષી, અનેક ભિન્ન પાઠ આપેલા છે. શારંગધર સંહિતામાં જ ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથના નામથી ક્વાથ ઔષધોની યાદીમાં 5 જાતના અને આર્યભિષક ગ્રંથમાં ગળોના પ્રકરણમાં 8 પ્રકારના, ગુડૂચ્યાદિ ક્વાથના પાઠ…
વધુ વાંચો >ગુડેનિયેસી
ગુડેનિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળના નામથી ઇંગ્લૅન્ડના મહાન પાદરી બિશપ સૅમ્યુઅલ ગુડનૉફ(1743–1827)નું નામ ચિરસ્મરણીય બન્યું છે. બૅંથામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – યુક્તદલા, શ્રેણી – ઇન્ફેરી, ગૉત્ર – કૅમ્પેન્યુલેલિસ, કુળ –ગુડેનિયેસી. આ કુળ પ્રાથમિકપણે ઑસ્ટ્રેલિયાનું…
વધુ વાંચો >ગુણ (કાવ્યમાં)
ગુણ (કાવ્યમાં) : ગદ્યાત્મક કે પદ્યાત્મક દૃશ્ય-શ્રવ્ય કાવ્યમાં ઉચિત શબ્દ, અર્થ અને પરિસ્થિતિજન્ય વિવિધ પ્રકારની રમણીયતા. ગુણો વડે કાવ્યમાં શૈલી અથવા રીતિનું નિર્માણ થાય છે. ભરતમુનિ પૂર્વે ગુણો અને શૈલીની રૂપરેખા તૈયાર થયેલી હશે. તેમનો સ્પષ્ટ સ્વીકાર ભરતથી થયો. ભરતમુનિએ (ઈ. સ. 300) પોતાના નાટ્યશાસ્ત્રમાં શ્લેષ, પ્રસાદ, સમતા, સમાધિ, માધુર્ય,…
વધુ વાંચો >ગુણક
ગુણક : સ્વાયત્ત મૂડીરોકાણમાંના ફેરફાર અને તેને લીધે રાષ્ટ્રીય આવકમાં થતા ફેરફાર વચ્ચેનું પ્રમાણ. આ પ્રકારનો ફેરફાર સમાજના વપરાશી ખર્ચમાં થતા ફેરફાર મારફત થતો હોય છે. જાહેર મૂડીરોકાણની રોજગારી પર પડતી અનુકૂળ અસરો સમજાવવા અંગે ગુણકનો વિચાર ઉદભવ્યો હતો; પરંતુ હવે તેનો ઉપયોગ ચાલુ આવકમાં બહારથી વધારાની ખરીદશક્તિ ઉમેરવાથી ઊભી…
વધુ વાંચો >ગુણક પ્રમાણનો નિયમ
ગુણક પ્રમાણનો નિયમ (law of multiple proportion) : એક જ તત્વ-યુગ્મનાં વિભિન્ન સંયોજનોમાં સરળ સાંખ્યિક સંબંધો દર્શાવતો નિયમ. 1803માં જ્હૉન ડૉલ્ટને દર્શાવ્યું કે જો બે તત્વો अ તથા ब સંયોજાઈને એકથી વધુ સંયોજનો બનાવે તો बનાં નિશ્ચિત વજન સાથે સંયોજાતા अનાં વિવિધ વજનો સાદા ગુણાંકમાં હશે. હાઇડ્રોજન (H2) તથા ઑક્સિજન…
વધુ વાંચો >ગુજરાતી કવિતા
ગુજરાતી કવિતા : ગુજરાતી કવિતાની વિકાસયાત્રા ભારતની અન્ય પ્રાદેશિક ભાષાઓ – બંગાળી, મરાઠી, મળયાળમ અને તમિળ વગેરે–ની અને રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીની કવિતાની લગભગ સમાંતરે – જોડાજોડ ચાલે છે. ગુજરાતી કવિતાનો ઇતિહાસ, તેનો પ્રારંભ વજ્રસેનકૃત ‘ભરતેશ્વરબાહુબલિઘોર’(ઈ. સ. 1169 લગભગ)થી થયેલો સ્વીકારતાં, લગભગ નવસો વર્ષનો લેખાય. એ રીતે ભારતીય-આર્ય ભાષાના ત્રીજા તબક્કામાં ગુજરાતી…
વધુ વાંચો >ગુજરાતી ગદ્ય
ગુજરાતી ગદ્ય : ગુજરાતી ગદ્ય મધ્યકાલીન તેમજ અર્વાચીન સ્વરૂપે ઉદભવ્યું અને લલિત-લલિતેતર એવી બે તરાહ(pattern)માં વિકસ્યું. ગુજરાતી ગદ્યનો આરંભ તેરમી સદીમાં જૈન સારસ્વતોએ ધર્મનીતિ પ્રબોધવા નિમિત્તે કર્યો. ત્યારથી લગભગ 1850 સુધીમાં ખેડાયેલું ઉપલબ્ધ મધ્યકાલીન ગદ્ય મુખ્યત્વે ‘બાલાવબોધ’ કે ‘સ્તબક’, ‘ઔક્તિક’ અને ‘વર્ણક’ પ્રકારોમાં ખેડાયું, જે બહુધા શુષ્ક, રૂઢ અને અણઘડ…
વધુ વાંચો >ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય
ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય : 1975ની આસપાસ ગુજરાતમાં જન્મેલું દલિત સાહિત્ય. આમ તો એનું ઉદભવસ્થાન મહારાષ્ટ્ર. 1981માં ગુજરાતમાં અનામત આંદોલન થયું. ત્યારપછી દલિત સાહિત્યના સાચા અર્થમાં પગરણ મંડાયાં. મહારાષ્ટ્રમાં ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરની ઝુંબેશના પરિણામે દલિત સાહિત્ય અસ્તિત્વમાં આવ્યું. મહારાષ્ટ્રમાં જે દલિત સાહિત્ય રચાયું તેની સભાનતાના પરિપાક રૂપે ગુજરાતમાં દલિત સાહિત્યમાં સભાનતા…
વધુ વાંચો >ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિવિચાર
ગુજરાતી ભાષાનું ધ્વનિસ્વરૂપ અને ધ્વનિવિચાર : ગુજરાતી ભાષાના ધ્વનિસ્વરૂપ વિશે આધુનિક ભાષાવિજ્ઞાનની ર્દષ્ટિએ અધ્યયન રજૂ કરતો મહત્વનો ગ્રંથ. તેના કર્તા ડૉ. પ્રબોધ પંડિત (1923–1975) ગુજરાતી ભાષાવિજ્ઞાનના સમર્થ વિદ્વાન હતા. આ પુસ્તકનું લખાણ 1957થી 1961 દરમિયાન થયેલું છે; જે કેટલાક લેખો રૂપે ‘સંસ્કૃતિ’ માસિકમાં તથા ‘ઇન્ડિયન લિંગ્વિસ્ટિક્સ’નાં કેટલાંક વૉલ્યૂમોમાં છપાયેલું. આ…
વધુ વાંચો >ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ : ગુજરાતની સાહિત્ય-સંસ્કારના ઉત્કર્ષને વરેલી સંસ્થા. 1905માં રણજિતરામ વાવાભાઈની ભાવનાને કારણે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનો જન્મ થયો હતો. ગુજરાતમાં સાહિત્યિક આબોહવા પ્રગટાવવા, ગુજરાતી સાહિત્યનો વિસ્તાર વધારવા અને એને લોકપ્રિય કરવા, ગુજરાતી પ્રજાજીવનને અધિક ઉન્નત, શીલવાન, રસિક અને ઉદાર બનાવવા માટે રાહ દાખવી પ્રજાનો ઉત્કર્ષ સાધવાનો પરિષદની સ્થાપના પાછળનો…
વધુ વાંચો >ગુજરાલ ઇન્દર કુમાર
ગુજરાલ, ઇન્દર કુમાર (જ. 4 ડિસેમ્બર 1919, ઝેલમ, પશ્ચિમ પંજાબ [હાલના પાકિસ્તાનનો વિસ્તાર] અ. 30 નવેમ્બર 2012, ગુરગાંવ) : ભારતના પૂર્વવડાપ્રધાન, રાજકારણી અને કલારસિક નેતા. પિતા અવતાર નરેન ગુજરાલ સ્વાતંત્ર્ય સેનાની અને પાકિસ્તાની બંધારણસભાના સભ્ય; પરંતુ હિન્દુસ્તાનના વિભાજનની બેકાબૂ પરિસ્થિતિમાં પાકિસ્તાન છોડી ભારત આવ્યા અને જલંધરમાં સ્થાયી થયા. તેઓ નિરાશ્રિતોના…
વધુ વાંચો >ગુજરાલ સતીશ
ગુજરાલ, સતીશ (જ. 25 ડિસેમ્બર 1926, ઝેલમ; અ. 26 માર્ચ 2020, ન્યૂદિલ્હી) : ચિત્રકાર, શિલ્પકાર, ભીંત-ચિત્રકાર. 1939થી 44 સુધી લાહોરની મેયો સ્કૂલમાં અને 1944થી 47 સુધી મુંબઈની જે. જે. સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાં અભ્યાસ. 1952થી 54 સુધી મૅક્સિકોમાં વિશેષ અભ્યાસ, 1956–57માં તેમને લલિત કલા અકાદમીનું રાષ્ટ્રીય પારિતોષિક અપાયું. 1947થી 50નાં ચિત્રોમાં…
વધુ વાંચો >ગુજરી
ગુજરી : પંદરમી-સોળમી સદીમાં ગુજરાતમાં બોલાતી ઉર્દૂ-હિન્દી. ઉર્દૂ-હિન્દીની વિવિધ શૈલીઓ અને સ્વરૂપોને હિન્દી, હિન્દવી, હિન્દુઈ વગેરે અનેક નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. વિદ્વાનોના મત મુજબ આ જ હિન્દી ભાષા જ્યારે દેશના અન્ય ભાગોમાં કેટલાક સ્થાનિક ફેરફાર સાથે બોલાવા લાગી ત્યારે ત્યાંની સ્થાનિક ભાષાના પ્રભાવ અને સમન્વયથી તે ભાષાનું એક આગવું સ્વરૂપ…
વધુ વાંચો >ગુડઇયર, ચાર્લ્સ
ગુડઇયર, ચાર્લ્સ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1800, ન્યૂ હેવન, કનેક્ટિક્ટ, યુ.એસ.; અ. 1 જુલાઈ 1860, ન્યૂયૉર્ક) : રબરની વલ્કેનાઇઝેશન પ્રક્રિયાના અમેરિકન સંશોધક. તેમની શોધથી રબરના વ્યાપારી ઉપયોગો સંભવિત બન્યા છે. તેમના પિતાના હાર્ડવેરના ધંધામાં ભાગીદાર તરીકે તેમણે પોતાની કારકિર્દી શરૂ કરી પણ આ ધંધો 1830માં પડી ભાંગ્યો. તેમને ઇન્ડિયા રબરમાંનું ચીટકપણું…
વધુ વાંચો >ગુડ ફ્રાઇડે
ગુડ ફ્રાઇડે : ઈસુની પીડા અને મરણની યાદગીરીમાં પવિત્ર રવિવાર (ઈસ્ટર સન્ડે) પહેલાંનો શુક્રવાર. ખ્રિસ્તીઓ તેને સાધના-ઉપાસના દિન તરીકે માને છે. તેને અંગ્રેજીમાં ‘ગુડ ફ્રાઇડે’ અને ગુજરાતીમાં ‘પવિત્ર શુક્રવાર’ કહેવામાં આવે છે. આ ‘ગુડ ફ્રાઇડે’નો દિવસ ઈસ્ટરની તૈયારી માટેના ચાળીસ દિવસના તપની ટોચ ગણાય છે. મોટા ભાગના તહેવારોમાં સામાજિક, સાંસ્કૃતિક…
વધુ વાંચો >