૬(૧).૦૪
ક્લૉરોફૉર્મથી ક્વૉન્ટમ-નીપજ અથવા ક્વૉન્ટમક્ષમતા
ક્વાર્ટ્ઝાઇટ
ક્વાર્ટ્ઝાઇટ : ક્વાર્ટ્ઝનો બનેલો વિકૃત ખડક. સામાન્ય સંજોગો હેઠળ તો તે ક્વાર્ટ્ઝ-રેતીખડક ગ્રેવૉક, ક્વાર્ટ્ઝ-કૉન્ગ્લોમરેટ, ચર્ટ કે તે પ્રકારના સંબંધિત ખડકોમાંથી ઉત્પન્ન થતો હોય છે, તેમ છતાં સિલિકા-સમૃદ્ધ ખડકોમાંથી કણશ: વિસ્થાપન-પ્રક્રિયા દ્વારા ધનાયનો મુક્ત થવાથી પણ બની શકે છે. અશુદ્ધિની વધુ માત્રાવાળા રેતીખડકો કે ક્યારેક એવા કૉન્ગ્લોમરેટ પણ ક્વાર્ટ્ઝાઇટમાં રૂપાંતરિત થઈ…
વધુ વાંચો >ક્વાલાલુમ્પુર
ક્વાલાલુમ્પુર : મલેશિયાની રાજધાની. તે 3°.09´ ઉત્તર અક્ષાંશ, 101°. 43´ પૂર્વ રેખાંશ ઉપર આવેલી છે. તે મલાયા દ્વીપકલ્પના સમુદ્રકિનારાથી 40. કિમી. દૂર તથા કેલંગ અને ગોમ્બાક નદીઓના સંગમ ઉપર આવેલું છે. વાર્ષિક સરેરાશ તાપમાન 21°થી 32° સે. રહે છે. ભેજનું પ્રમાણ વિશેષ રહે છે. આ શહેરની સ્થાપના 1857માં થઈ હતી.…
વધુ વાંચો >ક્વાવ્હાર (Quaoar)
ક્વાવ્હાર (Quaoar) : નેપ્ચૂન અને પ્લૂટોની કક્ષાની પાર પ્લૂટોની શોધ પછી શોધાયેલ ગ્રહમાળાનો સૌથી મોટો પિંડ. અમેરિકામાં પાસાડેનામાં આવેલ કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજીના ખગોળવિદો માઇકેલ બ્રાઉન અને શેડવિક ટ્રુજિલ્લો(Chadwick Trujillo)એ ઑક્ટોબર, 2002માં નિવેદન કર્યું કે 1,287 કિલોમીટર વ્યાસ ધરાવતો અને પ્લૂટોથી અંદાજે 1.6 અબજ કિલોમીટર દૂર લઘુગ્રહ જેવો આકાશીય પિંડ…
વધુ વાંચો >ક્વાસીમોદો, સાલ્વાતોર
ક્વાસીમોદો, સાલ્વાતોર (જ. 20 ઑગસ્ટ 1901, મોદિકા, ઇટાલી; અ. 14 જૂન 1968, નેપલ્સ) : નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા, ઇટાલિયન કવિ, વિવેચક તથા અનુવાદક. મૂળે તે ગૂઢવાદી કવિજૂથના અગ્રેસર હતા; પણ બીજા વિશ્ર્વયુદ્ધ પછી તે આધુનિક સામાજિક સમસ્યાઓ વિશે લખનારા પ્રભાવશાળી કવિ બની રહ્યા. 1959માં તેમને સાહિત્ય માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર મળ્યો. જન્મ રેલ-કર્મચારીના…
વધુ વાંચો >કવાંગ્સી (Guangxi Zhuang)
કવાંગ્સી (Guangxi Zhuang) : દક્ષિણ ચીનમાં આવેલો સ્વાયત્ત પ્રદેશ. ભૌ. સ્થાન : 24° 00´ ઉ. અ. અને 109°.00´ પૂ.રે. તેની પશ્ચિમે ચીનનો યુનાન પ્રાંત, ઉત્તરે ક્વેઇચાઉ, ઈશાનમાં હુનાન, અગ્નિ દિશામાં ક્વાંગસીયુઆંગ તથા નૈર્ઋત્યમાં વિયેટનામ અને ટોંકિનનો અખાત આવેલો છે. તેનો મોટા ભાગનો પ્રદેશ ડુંગરાળ છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 2,20,400 ચોકિમી.…
વધુ વાંચો >ક્વિડ, લુડવિગ
ક્વિડ, લુડવિગ (Quidde Ludwig) (જ. 23 માર્ચ 1858, બ્રેમન; અ. 4 માર્ચ 1941, જિનીવા) : જર્મન ઇતિહાસકાર, રાજનીતિજ્ઞ, પ્રખર શાંતિવાદી તથા 1927ના શાંતિ માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. તે 1889-96 દરમિયાન પત્રકાર હતા. 1890માં રોમ ખાતેના પ્રશિયન હિસ્ટૉરિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં પ્રોફેસર તથા સેક્રેટરી તરીકે જોડાયા. 1892માં મ્યૂનિક પાછા ફર્યા અને જર્મન પીસ…
વધુ વાંચો >ક્વિનહાઇડ્રોન વીજધ્રુવ
ક્વિનહાઇડ્રોન વીજધ્રુવ : સમઅણુ પ્રમાણમાં ક્વિનોન (Q) અને હાઇડ્રોક્વિનોન (QH2) (ક્વિનહાઇડ્રોન) ધરાવતો સંદર્ભ વીજધ્રુવ. 1921માં બિલમૅને દ્રાવણનાં pH મૂલ્યો (H+ આયન સાંદ્રતા) માપવા માટે તેનો ઉપયોગ સૂચવ્યો હતો. હાઇડ્રોક્વિનોન-ક્વિનોન એક અપચયન-ઉપચયન (reduction-oxidation) અથવા રેડૉક્સ પ્રણાલી છે જે નીચે પ્રમાણે દર્શાવી શકાય : સમઅણુ (1:1) પ્રમાણમાં લીધેલા Q અને QH2 એકબીજા…
વધુ વાંચો >ક્વિનિડીન
ક્વિનિડીન : હૃદયના ધબકારાની અનિયમિતતાની સારવાર માટે વપરાતું ઔષધ. ક્વિનિડીન સિંકોનાની છાલમાંથી મળતું ક્વિનીન જેવું એક આલ્કેલૉઇડ છે. તે હૃદયની તાલબદ્ધતા(rhythm)ના વિકારોમાં વપરાતાં ઔષધોના IA જૂથનું છે. આ જૂથનાં ઔષધો કોષપટલ પર આવેલા સોડિયમ-માર્ગ(sodium-channel)ને અવરોધે છે અને તેથી હૃદયના સ્નાયુને જ્યારે ઉત્તેજિત કરવામાં આવે ત્યારે તેના ક્રિયાવિભવ (action potential)ના ‘O’…
વધુ વાંચો >ક્વિનીન (આયુર્વિજ્ઞાન)
ક્વિનીન (આયુર્વિજ્ઞાન) : મલેરિયા(શીતજ્વર)ના રોગ સામે વપરાતું ઔષધ. ક્વિનીન વિશાળ અને જટિલ આલ્કેલૉઇડનો અણુ છે. હવે તો તેનું પ્રયોગશાળામાં ક્વિનીન સલ્ફેટ તરીકે સંશ્લેષણ થાય છે અને ઇન્જેક્શન પણ બનાવવામાં આવે છે. એકકોષી સૂક્ષ્મ જીવો પરની તેની અસરને કારણે ક્વિનીનને ‘સામાન્ય જીવરસીય (protoplasmic) ઝેર’ કહેવાય છે. તે જીવાણુઓ (bacteria), ટ્રિપેનોસોમા, યીસ્ટ,…
વધુ વાંચો >ક્વિનીન (રસાયણ)
ક્વિનીન (રસાયણ) : દક્ષિણ અમેરિકા અને ઇન્ડોનેશિયામાં થતા સિંકોના વૃક્ષની છાલમાંથી છૂટું પાડવામાં આવેલું અગત્યનું આલ્કેલૉઇડ. તે મલેરિયા અને અન્ય પ્રકારના તાવ અને દુખાવો દૂર કરવા તેમજ હૃદયનો તાલભંગ (arrhythmia) દૂર કરવા માટે ઔષધ તરીકે વપરાતું. તેનું સાચું સંરચના-સૂત્ર રજૂ કરવાનું માન પી. રેબેને ફાળે જાય છે. સૂત્ર નીચે મુજબ…
વધુ વાંચો >ક્લૉરોફૉર્મ
ક્લૉરોફૉર્મ (CHCl3) : શસ્ત્રક્રિયા માટે દર્દીને બેભાન કરવા વપરાતું ભૂતકાળનું મહત્વનું ઔષધ. ત્રણ ભિન્ન વ્યક્તિઓ દ્વારા સૌપ્રથમ વાર આ પ્રવાહી બનાવવામાં આવ્યું. 1831માં જર્મનીમાં જસ્ટસ વૉન લિબિગ, અમેરિકામાં સૅમ્યુઅલ ગુથરી અને ફ્રાન્સમાં યુજીન સૂબેરાંએ લગભગ એક જ સમયે તે બનાવ્યું; પણ 1934માં ઍલેક્ઝાન્ડર ડુમાએ તેને ‘ક્લૉરોફૉર્મ’ નામ આપ્યું અને તેના…
વધુ વાંચો >ક્લૉરોસલ્ફૉનિક ઍસિડ
ક્લૉરોસલ્ફૉનિક ઍસિડ : ક્લોરિન અને સલ્ફરયુક્ત અકાર્બનિક ઑક્સિઍસિડ. સૂત્ર ClSO2OH. ધૂમાયમાન સલ્ફ્યુરિક ઍસિડ- (H2SO4SO3)માં શુષ્ક હાઇડ્રોજન ક્લોરાઇડ વાયુ શોષાતો બંધ થાય ત્યાં સુધી પસાર કરતાં તે મળે છે. SO3 + HCl → ClSO2OH આ ઍસિડને હાઇડ્રોજન ક્લોરાઇડના પ્રવાહમાં નિસ્યંદિત કરવામાં આવે છે. 145°થી 160°સે. મળેલ પ્રવાહીને સંઘનિત કરવામાં આવે છે.…
વધુ વાંચો >ક્લૉરોસિસ
ક્લૉરોસિસ : તત્વો કે ધાતુઓની ઊણપને કારણે પર્ણનો સાધારણ લીલો રંગ ઉત્પન્ન ન થતાં પાંદડું પીળું દેખાય તે સ્થિતિ. હરિતરંજકોના સંશ્લેષણ માટે Mn, K, Zn, Cu, Mg, Fe તથા N આવશ્યક છે. તેની ગેરહાજરી કે ઊણપ ક્લૉરોસિસમાં પરિણમે છે. ભરપૂર N મેળવતા છોડને મોટે ભાગે ઘેરા લીલા રંગનાં પુષ્કળ પર્ણો…
વધુ વાંચો >ક્લૉવિસ 1લો
ક્લૉવિસ 1લો (જ. 466; અ. 27 નવેમ્બર 511, પૅરિસ) : સેલિયન ફ્રૅંકોની એક જાતિના રાજા. સિલ્ડેરિક પહેલાનો પુત્ર. 481માં તે રાજા થયો. રોમન લોકોના રાજા સાઇએગ્રિયસ, આલ્સાસના એલિમન લોકો પર તેમજ વિસિગૉથ લોકોના રાજા ઍલેરિક પર તેણે વિજય મેળવ્યો હતો. ઈ. સ. 500 સુધીમાં ગૉલ (ફ્રાન્સ) અને બેલ્જિયમનો મોટો ભાગ…
વધુ વાંચો >ક્વાજો (ગુઇઝો)
ક્વાજો (ગુઇઝો) : વાયવ્ય ચીનના ખૂણામાં આવેલો પ્રાંત. ક્ષેત્રફળ : 1,74,000 ચોકિમી. તેની દક્ષિણે ગુંઆગક્ષી ઝુઆંગઝુ, પશ્ચિમે યુનાન, ઉત્તરે ઝેકવાન અને પૂર્વ તરફ હુનાન પ્રાંત આવેલા છે. સમગ્ર પ્રાંત ખાડાટેકરાવાળો અને યુનાન ગુઇઝોના ઉચ્ચપ્રદેશનો અંતર્ગત ભાગ છે. ચૂનાના ખડકોવાળો આ ઉચ્ચપ્રદેશ 710થી 1830 મી. ઊંચો છે. અહીં વહેતી નદીઓનાં તળ…
વધુ વાંચો >ક્વાન્ગતુંગ
ક્વાન્ગતુંગ : ચીની પ્રજાસત્તાકના એકવીસ પ્રાંતોમાંનો એક. ચીનની મુખ્ય ભૂમિના છેક અગ્નિ કિનારા પર આ પ્રાંત આવેલો છે અને ચીની સમુદ્રના દક્ષિણકાંઠાને તે સ્પર્શે છે. તેની પશ્ચિમે કવાંગ્સીચુઆંગ નામનો સ્વાયત્ત પ્રદેશ, ઉત્તરે હુનાન તથા કિયાંગ્સી પ્રાંતો, ઈશાન તરફ ફુકિન પ્રાંત તથા દક્ષિણે દક્ષિણ ચીની સમુદ્ર છે. હાલ બ્રિટિશ શાસન હેઠળનો…
વધુ વાંચો >ક્વાર્ક
ક્વાર્ક : અપૂર્ણાંક ધન કે ઋણ વિદ્યુતભાર ધરાવતો, દ્રવ્યનો સૂક્ષ્મતમ મૂળભૂત કણ. તેનો સમાવેશ કણભૌતિકી(particle physics)માં કરવામાં આવ્યો છે. કણભૌતિકી ભૌતિકશાસ્ત્રની એક શાખા છે, જેમાં મૂળભૂત કે પ્રાથમિક કણો (fundamental particles) તથા તેમની વચ્ચે પ્રવર્તતા બળનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. 1898માં જે. જે. થૉમસન દ્વારા ઇલેક્ટ્રૉન અને 1914માં રુધરફોર્ડ દ્વારા…
વધુ વાંચો >ક્વાર્ટ વેજ
ક્વાર્ટ વેજ : એક પ્રકાશીય ઉપકરણ. તેની મદદથી ખનિજોની ઝડપી અને ધીમાં કિરણોની સ્પંદનદિશાઓ, વ્યતિકરણ રંગોનો ક્રમ તેમજ પ્રકાશીય સંજ્ઞા નક્કી કરી શકાય છે. વધુમાં તે પોલરાઇઝિંગ માઇક્રોસ્કોપમાં ન્યૂટનનું વ્યતિકરણ રંગોનું માપ દર્શાવે છે. ક્વાર્ટ્ઝ વેજની રચનામાં એક છેડેથી બીજા છેડા તરફ બદલાતી જતી જાડાઈવાળો તેમજ પાતળો થતો જતો ક્વાર્ટ્ઝ…
વધુ વાંચો >ક્વાર્ટ્ઝ
ક્વાર્ટ્ઝ : મોટા ભાગના આગ્નેય ખડકો અને લગભગ બધા વિકૃત (metamorphic) અને જળકૃત (sedimentary) ખડકોના અંગભૂત ભાગ તરીકે જોવા મળતું સૌથી વધુ વ્યાપક સિલિકા ખનિજ. તે લગભગ શુદ્ધ સિલિકોન ડાયૉક્સાઇડ અથવા સિલિકા (SiO2) છે અને પૃથ્વીના પોપડામાં ફેલ્સ્પાર પછી બીજું સ્થાન ધરાવે છે. રેતીખડક (sandstone) અને ક્વાટર્ઝાઇટ તેમજ અખનિત રેતી…
વધુ વાંચો >ક્વાર્ટ્ઝ (રત્ન તરીકે)
ક્વાર્ટ્ઝ (રત્ન તરીકે) : વિવિધ પ્રકારોમાં મળી આવતી ક્વાર્ટ્ઝની સ્ફટિકમય કે દળદાર જાતો. તેમને કાચમણિના સામાન્ય નામે પણ ઓળખવામાં આવે છે. જરૂરિયાત મુજબ તે અર્ધકીમતી રત્નપ્રકારોમાં ખપે છે. તે જ્યારે રંગવિહીન, પારદર્શક અને સ્ફટિકમય હોય ત્યારે રૉક ક્રિસ્ટલ, આછો ગુલાબી હોય તો રોઝી ક્વાર્ટ્ઝ, જાંબલી કે પર્પલ હોય તો ઍમેથિસ્ટ…
વધુ વાંચો >