૬(૧).૦૬
ક્ષય લસિકાગ્રંથિઓનોથી ખગોલીય યુગગણના
ક્ષય, લસિકાગ્રંથિઓનો
ક્ષય, લસિકાગ્રંથિઓનો : ગળા અને અન્ય ભાગની લસિકાગ્રંથિઓ(lymph nodes)ના ક્ષયનો રોગ. ગળામાં તે સૌથી વધુ જોવા મળે છે અને તેને ગુજરાતીમાં કંઠમાળ પણ કહે છે, જ્યારે અંગ્રેજીમાં તેને scrofula અથવા King’s evil કહે છે. એમ. બોવાઇન તથા એમ. ટ્યૂબર્ક્યુલૉસિસ પ્રકારના જીવાણુથી તે થાય છે અને તેનું મહત્ત્વનું કારણ પાસ્ચ્યુરાઇઝ્ડ ન…
વધુ વાંચો >ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો
ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો : હાડકાં અને હાડકાંના સાંધાનો ક્ષય થવો તે. પ્રાગ્-ઐતિહાસિક સમયમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ હતું. તે સમયે કરોડના મણકામાં પોટનો ક્ષય રોગ થવાથી પીઠમાં ઢેકો (gibbus) થતો હતો. હાલ પણ કરોડના મણકાનો ક્ષય (tuberculous spondylitis) જ હાડકાંમાં સૌથી વધુ થતો ક્ષયજન્ય વિકાર છે. પુખ્ત વયે પીઠ અને…
વધુ વાંચો >ક્ષયાર્ષ (જર્સિસ કે ઝર્કસિસ)
ક્ષયાર્ષ (જર્સિસ કે ઝર્કસિસ) (શાસનકાળ : ઈ. પૂ. 486 – ઈ. પૂ. 465) : ઈરાનનો રાજા. દરાયસ 1લાનો પુત્ર. મહાન સાયરસ 2જાનો પૌત્ર. ગાદીએ બેસતાં અગાઉ 12 વર્ષ તે બૅબિલોનનો વાઇસરૉય હતો. ગાદીએ બેઠા પછી તેમણે ઇજિપ્ત અને બૅબિલોનના બળવા દબાવી દીધા. તેણે વિશાળ લશ્કર તૈયાર કર્યું અને તેનું સેનાપતિપદ…
વધુ વાંચો >ક્ષહરાત વંશ
ક્ષહરાત વંશ : ગુજરાતમાં ક્ષત્રપ રાજ્યોનો આરંભ કરનાર વંશ. ભારતના પશ્ચિમ ભાગ ઉપર તથા ઉત્તર અને દક્ષિણને જોડતા કેટલાક પ્રદેશ ઉપર શક જાતિના ક્ષત્રપ રાજાઓની સત્તા પ્રવર્તતી હતી. પશ્ચિમી ક્ષત્રપોમાં પ્રાય: ભિન્ન ભિન્ન છ વંશો હતા. તેમાં પહેલું કુળ (વંશ) ક્ષહરાત ક્ષત્રપોના નામે ઓળખાય છે. પશ્ચિમી ક્ષત્રપ રાજાઓના શાસનનો સમય…
વધુ વાંચો >ક્ષારકર્મ (આયુર્વેદિક ચિકિત્સાપ્રકાર)
ક્ષારકર્મ (આયુર્વેદિક ચિકિત્સાપ્રકાર) : ક્ષરણ અને ક્ષણનની પ્રક્રિયા. ‘तत् क्षरणात् क्षणनाद् वा क्षार:’ – ધાતુઓનું ક્ષરણ અને ક્ષણન કરે છે માટે તેને ક્ષાર કહે છે. ક્ષરણ એટલે દુષ્ટ માંસ વગેરેના તેમજ દોષોના અવરોધોને દૂર કરવા તે. ત્વચા, માંસ વગેરે ધાતુઓનો નાશ કરે છે માટે તેને ક્ષાર કહે છે. ક્ષારમાં ત્રિદોષઘ્ન,…
વધુ વાંચો >ક્ષારતાણ
ક્ષારતાણ : મૃદા(soil)માં ક્ષારોના થતા વધુ પડતા જમાવને કારણે વનસ્પતિઓમાં ઉદભવતી દેહધાર્મિક તનાવ સ્થિતિ. સોડિયમ (Na+)ની વધુ પડતી સાંદ્રતાને સોડિયમતા (sodicity) અને કુલ ક્ષારોની ઊંચી સાંદ્રતાને ક્ષારતા (salinity) કહે છે. સોડિયમયુક્ત મૃદામાં સોડિયમની ઊંચી સાંદ્રતા વનસ્પતિને ઈજા પહોંચાડે છે; એટલું જ નહિ, પરંતુ છિદ્રાળુતા અને પાણીની પારગમ્યતા ઘટાડી મૃદાના ગઠનની…
વધુ વાંચો >ક્ષારપાણિ
ક્ષારપાણિ (ઈ. પૂ. 1000) : ક્ષારપાણિ પુનર્વસુ આત્રેયના છ શિષ્યોમાંના એક. આત્રેય પાસેથી તેમને આયુર્વેદનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું. તેમણે ‘ક્ષારપાણિ તંત્ર’ અથવા ‘ક્ષારપાણિ સંહિતા’ લખી છે જે આજે પ્રાપ્ય નથી પણ ‘ક્ષારપાણિ સંહિતા’ના સંદર્ભો જેજ્જટ, ચક્રપાણિ, ડલ્હણ, અરુણદત્ત, વિજયરક્ષિત, શ્રીકંઠ દત્ત તથા નિશ્ચલકર જેવા ટીકાકારોએ ટીકામાં આપ્યા છે.…
વધુ વાંચો >ક્ષારપાણી પેય ચિકિત્સા
ક્ષારપાણી પેય ચિકિત્સા : બાળકોમાં પાતળા ઝાડા થવાથી શરીરનું પ્રવાહી અને ક્ષાર ઘટી જાય ત્યારે તે માટે મોં વાટે આપવાની સારવાર. બાળકોમાં ઘણી વાર ઝાડા-ઊલટીની બીમારી થાય છે. ક્યારેક તે જીવલેણ પણ બની શકે. શરીરમાંનું પ્રવાહી ઘટી જાય ત્યારે નિર્જલન (dehydration) થાય છે. પ્રાથમિક સારવાર તરત અને ઘરે જ શરૂ…
વધુ વાંચો >ક્ષારયુક્ત જમીન
ક્ષારયુક્ત જમીન : પાકની વૃદ્ધિને અવરોધે તેટલી હદ સુધીનો ક્ષાર ધરાવતી જમીન. આવી જમીનને જુદા જુદા પ્રદેશમાં જુદા જુદા નામથી ઓળખવામાં આવે છે. ખાસ કરીને ગુજરાતમાં તેને ખાર અગર લૂણો અગર પડો કહેવામાં આવે છે. વૈજ્ઞાનિક પરિભાષામાં આવી જમીનોના ત્રણ વિભાગ પડે છે : ક્ષારયુક્ત, ભાસ્મિક અને ક્ષારયુક્ત ભાસ્મિક. ક્ષારયુક્ત…
વધુ વાંચો >ક્ષારરાગીઓ
ક્ષારરાગીઓ (halophiles) : ઊંચી સાંદ્રતાવાળા ક્ષારયુક્ત માધ્યમમાં જીવવા માટે અનુકૂલન પામેલા બૅક્ટેરિયા. ક્ષારની સાંદ્રતા સહન કરવાની ર્દષ્ટિએ ક્ષારરાગી બૅક્ટેરિયાના ચાર પ્રકાર છે : (1) અલ્પ (slight) ક્ષારરાગી (મીઠાનું પ્રમાણ 1.2 %થી 3 %); દા.ત., દરિયાઈ સૂક્ષ્મ જીવો; (2) મધ્યમ ક્ષારરાગી (મીઠાનું પ્રમાણ 3 %થી 15 %); દા.ત., Vibrio costicola; (3)…
વધુ વાંચો >ખખ્ખર, ભૂપેન
ખખ્ખર, ભૂપેન (જ. 10 માર્ચ 1934, મુંબઈ; અ. 8 ઑગસ્ટ 2003, વડોદરા) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ ધરાવતા ગુજરાતી ચિત્રકાર. મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી 1954માં અર્થશાસ્ત્ર સાથે બી.એ. અને 1956માં બી.કૉમ. થયા. 1960માં ‘ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ્સ ઑવ્ ઇન્ડિયા’માંથી ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ થયા. 1964માં વડોદરાની મ. સ. યુનિવર્સિટીમાંથી કલા-વિવેચનાના વિષય સાથે એમ.એ. થયા. વચગાળામાં થોડો…
વધુ વાંચો >ખગારિયા
ખગારિયા (Khagaria) : બિહાર રાજ્યનો જિલ્લો તથા જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 25° 30´ ઉ. અ. અને 86° 29´ પૂ. રે. વિસ્તાર : 1485.8 ચો.કિમી. તેની ઉત્તરે દરભંગા અને સહરસા, પૂર્વ તરફ માધેપુરા અને ભાગલપુર, દક્ષિણ તરફ ભાગલપુર, મુંગેર અને બેગુસરાઈ તથા પશ્ચિમ તરફ બેગુસરાઈ અને સમસ્તીપુર જિલ્લા આવેલા છે. ભૂપૃષ્ઠ–જળપરિવાહ…
વધુ વાંચો >ખગાશ્વ
ખગાશ્વ (Pegasus) : આકાશના ઉત્તર ગોળાર્ધમાં દેવયાની અને હંસ તારામંડળોની નજદીક આવેલું એક મોટું તારામંડળ. આ તારામંડળના ત્રણ અને દેવયાની તારામંડળના એક તારા વડે બનતા મોટા ચોરસ દ્વારા આ તારામંડળ સહેલાઈથી ઓળખાઈ આવે છે. આ ચોરસને અંગ્રેજીમાં પેગાસસનો મોટો ચોરસ (great square of Pegasus) કહે છે, ભારતમાં તેને ભાદ્રપદાનો ચોરસ…
વધુ વાંચો >ખગોલમિતિ
ખગોલમિતિ (astrometry) : ખગોલીય સંશોધનના મુખ્ય વિભાગ પૈકીનો એક વિભાગ. તેમાં ખગોલીય જ્યોતિનાં ચોક્કસ સ્થાન, તેમનાં અંતર તથા તેમની વાસ્તવિક (real) તેમજ દેખીતી ગતિના નિર્ધારણનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. ઐતિહાસિક સમયથી તેણે અગત્યનું પ્રદાન કરેલું છે. તેને સ્થિત્યાત્મક (positional) ખગોળશાસ્ત્ર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. પહેલાંના સમયમાં તેનો ઉલ્લેખ ગોલીય…
વધુ વાંચો >ખગોલીય અંતર
ખગોલીય અંતર : પ્રકાશવર્ષના ધોરણે વ્યક્ત કરાતું અંતર. તે માપવા માટે વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, તે પૈકીની ત્રિકોણમિતિની રીતની વપરાશ ખગોળશાસ્ત્રીઓ પ્રાચીન કાળથી કરતા આવ્યા છે. ત્રિકોણમિતિ પદ્ધતિમાં સર્વેક્ષણની રીતનો ઉપયોગ થાય છે; પાયાનો તથા ખગોલીય પદાર્થ દ્વારા પાયાના છેડે રચાતા ખૂણાના મૂલ્યનો ઉપયોગ કરીને, ત્રિકોણમિતિ વડે પદાર્થનું…
વધુ વાંચો >ખગોલીય ગોલક
ખગોલીય ગોલક (celestial sphere) : પૃથ્વીપટ પરથી જોતાં દેખાતો આકાશી ગોલક. તેની ઉપર ખગોલીય પિંડ પ્રક્ષેપિત થયેલા છે. તેમાં અવલોકનકારનું સ્થાન કેન્દ્રમાં છે અને પૃથ્વીનું ધરીભ્રમણ પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ થતું હોવાથી ખગોલીય ગોલક પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફનું ધરીભ્રમણ કરતો હોય તેમ જણાય છે. પૃથ્વીના ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવને જોડતા અક્ષને બંને…
વધુ વાંચો >ખગોલીય નકશા
ખગોલીય નકશા : ખગોલીય પદાર્થો અંગેની માહિતી રેખાંકન કે ફોટા રૂપે દર્શાવતા નકશા. ખગોલીય નકશા બે પ્રકારના હોય છે. પહેલા પ્રકારમાં વિવરણ, સારણી અને આલેખ આપવામાં આવે છે જ્યારે બીજા પ્રકારમાં ફોટોગ્રાફિક સર્વેક્ષણનાં પરિણામ રજૂ કરવામાં આવે છે. આર્થર પી. નૉર્ટનનો ‘નૉર્ટન્સ સ્ટાર ઍટલસ ઍન્ડ રેફરન્સ હૅન્ડબુક’ (1973) અને એલન…
વધુ વાંચો >ખગોલીય નિર્દેશાંક
ખગોલીય નિર્દેશાંક (astronomical constants) : સૂક્ષ્મતાપૂર્વક માપવામાં આવેલા કે નિર્ધારિત કરવામાં આવેલા અને ખગોળશાસ્ત્રમાં મૂળભૂત મહત્વ ધરાવતા નિર્દેશાંક. સમય, દ્રવ્યમાન અને લંબાઈના ખગોલીય એકમોની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ છે : સમયનો ખગોલીય એકમ = એક અહોરાત્ર (D) (= 86,400 સેકન્ડ)નો સમયગાળો સમયનો ખગોલીય મોટો એકમ 1 જુલિયન સદી =…
વધુ વાંચો >ખગોલીય યામપ્રણાલી
ખગોલીય યામપ્રણાલી (astronomical coordinate system) : ખગોલીય પદાર્થના (આકાશી કે) ખગોલીય ગોલક પરના સ્થાનને બે ખૂણા વડે વ્યક્ત કરતી પ્રણાલી. એમાંના એક કોણને સંદર્ભતલથી માપવામાં આવે છે, જ્યારે સંદર્ભતલને અવલોકનસ્થળ અને કોઈ વિશિષ્ટ સંદર્ભદિશા વડે નિશ્ચિત કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે અવલોકનના સ્થળથી કોઈ ખાસ પસંદ કરેલા સ્થાનને જોડતી સુરેખા…
વધુ વાંચો >ખગોલીય યુગગણના
ખગોલીય યુગગણના : ખગોલીય પદાર્થોનું વયનિર્ધારણ. પૃથ્વી, ઉલ્કા (meteorite) અને ચંદ્રખડકોના નમૂનાનું પ્રયોગશાળામાં રેડિયો-ઍક્ટિવિટીના અવલોકન ઉપરથી વય નક્કી કરવામાં આવે છે. યુરેનિયમ (અર્ધ-આયુ 5 x 109વર્ષ) પદ્ધતિમાં ખડકના નમૂનામાં રહેલા યુરેનિયમ, હિલિયમ અને સીસાનું પ્રમાણ નક્કી કરીને વયનિર્ધારણ થાય છે. રૂબિડિયમનું સ્ટ્રૉન્શિયમના સમક્રમાંકમાં રૂપાન્તર (અર્ધ-આયુકાળ 61 x 109વર્ષ) થવાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >