૬(૧).૦૫
ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકી (Quantum mechanics) અને ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત (Quantum theory)થી ક્ષય મૂત્રમાર્ગ અને જનનમાર્ગનો
ક્ષય, જવગંડિકાકારી
ક્ષય, જવગંડિકાકારી (miliary tuberculosis) : શરીરમાં વ્યાપક રૂપે બાજરી કે જવના નાના નાના દાણા જેવી નાની નાની ગંડિકારૂપે ફેલાતો ક્ષયનો રોગ થવો તે. એક્સ-રે-ચિત્રણમાં ફેફસાંમાં જવના દાણા જેવા નાના નાના અને લગભગ એકસરખા ડાઘા જોવા મળે છે. તે ઉગ્રસ્વરૂપે અથવા ધીમે ધીમે લાંબા ગાળા સુધી વિકસતા રોગ રૂપે જોવા મળે…
વધુ વાંચો >ક્ષયનિદાન-કસોટી
ક્ષયનિદાન-કસોટી (tuberculin test, Mantoux test) : ક્ષયના જીવાણુનો ચેપ લાગ્યો છે કે નહિ તે દર્શાવતી કસોટી; પરંતુ તેના વડે ક્ષયનો રોગ સક્રિય છે કે નહિ તે જાણી શકાતું નથી. તેને ફ્રેન્ચ તબીબ માન્તૂએ શોધી હતી. શરીરમાં ક્ષયના જીવાણુ પ્રવેશે એટલે કોષીય પ્રતિરક્ષા (cellular immunity) ઉત્તેજિત થાય છે. તેને કારણે મોડેથી…
વધુ વાંચો >ક્ષય, પરિફેફસી
ક્ષય, પરિફેફસી (pleural) : ફેફસાંની આસપાસના આવરણમાં ક્ષયનો રોગ થવો તે. ફેફસાંની આસપાસ બે પડવાળું પરિફેફસીકલા (pleura) નામનું આવરણ છે. તેનાં બંને પડ વચ્ચેની જગ્યા(અવકાશ)ને પરિફેફસી ગુહા (pleural cavity) કહે છે. પરિફેફસી ક્ષય હંમેશાં ફેફસાંના ક્ષય રોગની સાથે જોવા મળે છે. પરિફેફસીકલાની નીચે ફેફસાંમાં ક્ષયની લઘુગંડિકા (tubercle) થાય છે. તેનો…
વધુ વાંચો >ક્ષય, પરિહૃદ્
ક્ષય, પરિહૃદ્ (pericardial) : હૃદયની આસપાસના આવરણમાં થતો ક્ષયનો રોગ. હૃદયની આસપાસ બે પડવાળું પરિહૃદ્-કલા (pericardium) નામનું આવરણ છે, તેમાં પરિહૃદગુહા (pericardial cavity) નામની જગ્યા આવેલી છે. તેના ચેપજન્ય શોથ(inflammation)ને પરિહૃદ્-કલાશોથ (pericarditis) કહે છે અને તેમાં પ્રવાહી ભરાવાની ક્રિયાને પરિહૃદ્-નિ:સરણ (pericardial effusion) કહે છે. હૃદયની નજીકની કોઈ ક્ષયગ્રસ્ત લસિકાગ્રંથિ (lymph…
વધુ વાંચો >ક્ષય, પેટનો
ક્ષય, પેટનો : પેટના પોલાણ (પરિતનગુહા, peritoneal cavity)માં ક્ષયનો રોગ થવો તે. તે લોહી દ્વારા, આંતરડા કે આંત્રપટ(mesentry)માંની રોગગ્રસ્ત લસિકાગ્રંથિ(lymph node)માંથી ફેલાઈને પરિતનગુહામાં ફેલાય છે. પરિતનગુહાની અંદરની દીવાલ રૂપે પરિતનકલા (peritonium) છે. પરિતનકલાના ચેપજન્ય વિકારને પરિતનકલાશોથ (peritonitis) કહે છે અને તેના પોલાણમાં પ્રવાહી ભરાય તો તેને જળોદર (ascites) કહે છે.…
વધુ વાંચો >ક્ષયપ્રતિરક્ષક રસી
ક્ષયપ્રતિરક્ષક રસી (BCG) : ક્ષયના જીવાણુ(bacteria)ના ચેપ સામે રક્ષણ આપવા માટે વપરાતી રસી. તે માયકોબૅક્ટેરિયમ ટ્યૂબર્ક્યુલૉસિસ બોવાઇન નામના, પશુઓમાં ક્ષય કરતા મંદરોગકારિતાવાળા અથવા અલ્પબલિષ્ઠકૃત (attenuated) Calmette-Guerin ઉપપ્રકાર(strain)ના જીવાણુમાંથી બનાવાય છે BCGને આલ્બર્ટ કાલ્મેટ અને કેનિલી ગ્વેરિન 1921માં શોધ્યું હતું અને તેથી તે તેમના નામ પરથી Bacille Calmette-Guerin (BCG)ની સંજ્ઞા વડે…
વધુ વાંચો >ક્ષય, મગજ અને તેનાં આવરણોનો
ક્ષય, મગજ અને તેનાં આવરણોનો : મગજના આવરણના ચેપજન્ય વિકારને તાનિકાશોથ (meningitis) કહે છે. ક્યારેક ક્ષયના રોગને કારણે મગજમાં ગાંઠ થાય છે. બાળકોમાં ક્ષયના પ્રાથમિક ચેપ પછી મૅનિન્જાઇટિસ થઈ જવાનો ભય રહેલો છે. તેનું પ્રમાણ 1/1000 દર્દીઓ છે અને તેમાં મૃત્યુદર ઘણો ઊંચો છે. સામાન્ય રીતે ક્ષયના પ્રાથમિક ચેપ પછી…
વધુ વાંચો >ક્ષય, મણકાનો
ક્ષય, મણકાનો : જુઓ ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો.
વધુ વાંચો >ક્ષય, મૂત્રમાર્ગ અને જનનમાર્ગનો
ક્ષય, મૂત્રમાર્ગ અને જનનમાર્ગનો : મૂત્રપિંડ તથા મૂત્રમાર્ગના અન્ય અવયવો તથા જનનમાર્ગમાં ક્ષયનો રોગ થવો તે. ફેફસાં પછી ક્ષય રોગથી અસર પામતો બીજો મહત્વનો અવયવ મૂત્રપિંડ છે. ઘણી વખત પ્રાથમિક ચેપ સમયે જ મૂત્રપિંડ અસરગ્રસ્ત થાય છે. મૂત્રપિંડમાં ચેપજન્ય વિસ્તાર (infective focus) લાંબા સમય સુધી સુષુપ્ત (dormant) રહે છે. તે…
વધુ વાંચો >ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકી (Quantum mechanics) અને ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત (Quantum theory)
ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકી (Quantum mechanics) અને ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત (Quantum theory) દ્રવ્ય, વીજચુંબકીય વિકિરણ તથા દ્રવ્ય અને વિકિરણ વચ્ચેની આંતરક્રિયાઓ માટેનો આધુનિક સિદ્ધાંત. આ સિદ્ધાંત લાગુ પાડી શકાય એવી ઘટનાઓ માટેની તે યાંત્રિકી છે. ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકીને તરંગ યાંત્રિકી (wave mechanics) પણ કહે છે. તે વ્યાપક સ્વરૂપ ધરાવે છે અને તે ચિરસંમત યાંત્રિકી…
વધુ વાંચો >ક્વૉન્ટમ વીજગતિશાસ્ત્ર
ક્વૉન્ટમ વીજગતિશાસ્ત્ર (quantum electrodynamics) : વીજ ચુંબકીય વિકિરણના ગુણધર્મો અને વીજભારિત પરમાણુઓ તથા ઇલેક્ટ્રૉન જેવા કણ સાથે વીજચુંબકીય વિકિરણની આંતરક્રિયાઓનો અભ્યાસ. ક્વૉન્ટમ વીજગતિશાસ્ત્રનાં પાયાનાં સમીકરણો સમગ્ર પરમાણુ ભૌતિકવિજ્ઞાન, રસાયણવિજ્ઞાન, સ્થૂળ દ્રવ્યના ગુણધર્મો અને ચિરસંમત (classical) વીજચુંબકીય સિદ્ધાંતને આવરી લે છે. જ્ઞાનેન્દ્રિયો વડે અનુભવી શકાતી ઘણીખરી ઘટનાઓ અંતે તો ક્વૉન્ટમ વીજગતિશાસ્ત્રના…
વધુ વાંચો >ક્વૉરૅન્ટીન
ક્વૉરૅન્ટીન : ચેપી રોગવાળા પ્રદેશોમાંથી આવનારા માણસોને ચાળીસ દિવસની મુકરર મુદત સુધી અલગ રાખવાની વ્યવસ્થા. ‘ક્વૉરૅન્ટીન’નો અર્થ છે ‘ચાળીસ દિવસની મુદત’; પરંતુ વ્યવહારમાં એની મુદત સંબંધિત ચેપી રોગનાં લક્ષણો ઉપર અવલંબે છે. ચેપી રોગના દર્દીઓને અલગ રાખવા માટેની જગ્યાને પણ ક્વૉરૅન્ટીન કહે છે. ચૌદમી સદીમાં યુરોપમાં રોગચાળો ફાટી નીકળેલો. 1333માં…
વધુ વાંચો >ક્વૉ વાદિ (નિર્માણવર્ષ 1951)
ક્વૉ વાદિ (નિર્માણવર્ષ 1951) : નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા પૉલિશ સાહિત્યકાર હેન્રિક શેનક્યેવીચ- (1846-1916)ની લોકપ્રિય નવલકથા પરથી તૈયાર થયેલ સિનેકૃતિ. રોમન સમ્રાટ નીરોનું વિલાસિતામય સત્તાશોખીન શાસન અને લઘુમતી યહૂદીઓના ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયની સ્થાપના પછીનાં આરંભનાં કુરબાનીનાં વર્ષોના સંક્રાન્તિકાળને મૂર્ત સ્વરૂપ આપતી મહત્વની સિનેકૃતિ. આ સિનેકૃતિ ભૂતકાળમાં ત્રણ વાર સર્જાઈ ચૂકી છે. સર્વપ્રથમ…
વધુ વાંચો >ક્વો શઓજિંગ
ક્વો શઓજિંગ (Guo Shoujing) (જ. 1231, ઝીંગતાઈ, હુબઇ પ્રોવિન્સ; અ. 1316) : તેરમી સદીના ચીનના પ્રખર ખગોળશાસ્ત્રી, ગણિતજ્ઞ અને દ્રવ ઇજનેર. આ ખગોળશાસ્ત્રીએ અક્ષાંશોના ચોક્કસ માપન માટે દસ દસ ડિગ્રી અક્ષાંતરો પર સમગ્ર ચીનમાં કુલ 27 જેટલી વેધશાળાઓ સ્થાપી હોવાનું મનાય છે. ક્વો શઓજિંગને ગણિતશાસ્ત્ર તથા જળવ્યવસ્થા-ઇજનેરીનું જ્ઞાન કદાચ એમના…
વધુ વાંચો >ક્વૉશિયોરકર
ક્વૉશિયોરકર : પ્રોટીન તથા શક્તિદાયક (ઊર્જાદાબક) આહારની ઊણપથી થતો રોગ. સિસિલી વિલિયમ્સ નામના નિષ્ણાતે 1933માં આફ્રિકાના ઘાના(ગોલ્ડ કોસ્ટ)માં આ રોગનું વર્ણન કર્યું. ક્વૉશિયોરકર શબ્દ ત્યાંની ‘ગા’ ભાષામાંથી ઊતરી આવ્યો છે. પ્રથમ બાળક પછી બીજું અવતરવાનું હોય તે અગાઉ સ્તન્યપાન એકાએક બંધ કરવું પડે અથવા બંધ કરાવવામાં આવે તેનાથી થતા પ્રોટીનના…
વધુ વાંચો >ક્વૉસાર
ક્વૉસાર : રેડિયો-નિહારિકાઓની જેમ વિપુલ માત્રામાં રેડિયો-તરંગોનું ઉત્સર્જન કરતો હોવા છતાં, પ્રકાશીય દૂરબીનમાં નિહારિકા જેવો વિસ્તૃત દેખાવાને બદલે, તારા જેવો બિંદુરૂપ જણાતો અવકાશી પદાર્થ. તેની શોધ 1960માં ઍલન સાન્ડેઝ તથા થૉમસ મૅથ્યૂઝ નામના ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ કરી હતી. આવા પ્રકાશી પદાર્થ વિશેના સંશોધન દરમિયાન તેમણે એમ તારવ્યું કે 3C48 નામનો રેડિયો-પદાર્થ 16…
વધુ વાંચો >ક્ષતિપૂર્તિ (damages) (કાયદો)
ક્ષતિપૂર્તિ (damages) (કાયદો) : નુકસાન પેટે ચૂકવવું પડતું વળતર. ભારતીય કરાર અધિનિયમ, 1872ની કલમ 124 મુજબનો કરાર. ક્ષતિપૂર્તિના કરારમાં એક વ્યક્તિ બીજી વ્યક્તિને પોતાનાથી અગર અન્ય વ્યક્તિની વર્તણૂકથી થયેલ નુકસાનમાંથી મુક્ત રાખવાનું વચન આપે છે. વીમાનો કરાર એ ક્ષતિપૂર્તિનો કરાર છે. નુકસાનમાંથી મુક્ત રાખવાની ક્ષતિપૂર્તિનો કરાર સ્પષ્ટ કે ગર્ભિત હોઈ…
વધુ વાંચો >ક્ષતિપૂર્તિ (માનસશાસ્ત્ર)
ક્ષતિપૂર્તિ (માનસશાસ્ત્ર) : પોતાની એક ક્ષેત્રની ઊણપ દૂર કરવા અન્ય ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિ કે કુશળતા મેળવવાનો વ્યક્તિનો પ્રયાસ. ક્ષતિપૂર્તિ, કે પૂરક પ્રવૃત્તિ (compensation) બચાવ-પ્રયુક્તિ છે. બચાવ-પ્રયુક્તિ એટલે અહમને ઠેસ પહોંચાડતી હતાશા સામે પોતાની જાતનું રક્ષણ કરવા અજ્ઞાતપણે પ્રયોજાતી વર્તનરીતિ. લેહનર અને ક્યૂબ ક્ષતિપૂર્તિનો સમાવેશ આક્રમક બચાવ-પ્રયુક્તિઓ(attack mechanisms)માં કરે છે. આક્રમક પ્રયુક્તિઓમાં…
વધુ વાંચો >ક્ષત્રપ (ઉત્તર ભારતના અને પશ્ચિમ ભારતના)
ક્ષત્રપ (ઉત્તર ભારતના અને પશ્ચિમ ભારતના) : લાંબા સમયથી ભારતીય ઇતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ જાતિ. ભારતના પૂર્વકાલીન સંસ્કૃત સાહિત્યમાં યવનો(ગ્રીકો)ની સાથે શક-પહલવનો નિર્દેશ વારંવાર જોવા મળે છે. મધ્ય એશિયામાં થયેલી રાજકીય ઊથલપાથલને કારણે શકોની ભિન્ન ભિન્ન ટોળીઓ વિભિન્ન સમયે ભારતમાં આવી હોવાનું જણાય છે. આ શકોએ ભારતમાં સ્વતંત્ર સત્તાઓ સ્થાપી તેમાં સિંધુ…
વધુ વાંચો >