૫.૦૭
કુંભ (રાશિ)થી કૃત્રિમ બીજદાન (આયુર્વિજ્ઞાન)
કુંભી
કુંભી : થાંભલાનો ભાર ઝીલવા તેની નીચેના ભાગની મોટા આકારની બેસણી. તે થાંભલાના ઉપરના ભારનું વહન કરવા મજબૂત બનાવવાના હેતુસર મોટા આકારની હોય છે, તે મંદિરના પીઠના કુંભને સમાંતર અને તદનુરૂપ જ હોય છે. કુંભીના કોણ અને ભદ્ર પણ પીઠના કોણ ઉપર અને ભદ્ર જેવાં જ પ્રમાણસર બનાવવામાં આવે છે.…
વધુ વાંચો >કુંમિંગ
કુંમિંગ : ચીનના યુનાન પ્રાન્તની રાજધાની. ચીનમાં દીઆન ચી સરોવરના ઉત્તર કિનારે 25.04o ઉત્તર અક્ષાંશ અને 102.41o પૂર્વ રેખાંશ પર આ શહેર વસેલું છે. 1397 સુધી તે યુનાન્કુ તરીકે ઓળખાતું હતું. સમુદ્રસપાટીથી 1805 મીટરની ઊંચાઈએ સપાટ મેદાનપ્રદેશમાં તે આવેલું છે. 764માં ફ્રેન્ગ ચીહ પહેલાએ બંધાવેલ છ દરવાજાવાળી આશરે 5 કિમી.…
વધુ વાંચો >કુંવર નારાયણ
કુંવર, નારાયણ (જ. 19 સપ્ટેમ્બર 1927, ઉત્તર પ્રદેશ) : ઉત્તર પ્રદેશના જાણીતા કવિ અને ગદ્યકાર. તેમને તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘કોઈ દૂસરા નહીં’ માટે 1995ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે. તેમણે અંગ્રેજી સાહિત્ય સાથે એમ.એ.ની પદવી મેળવી. તેમનો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ ‘ચક્રવ્યૂહ’ 1956માં પ્રગટ થયો. કઠોપનિષદના નચિકેતાને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાયેલો તેમનો…
વધુ વાંચો >કુંવરસિંહ
કુંવરસિંહ (જ. આશરે 1777, જગદીશપુર, જિ. શાહાબાદ, બિહાર; અ. 24 એપ્રિલ, 1858, જગદીશપુર) : 1857ના મહાન વિપ્લવના એક બહાદુર યોદ્ધા અને સેનાપતિ. તેઓ ઉચ્ચ રાજપૂત કુળના વંશજ હતા. ભારતમાં અંગ્રેજોની સત્તા સામે 1857માં વિપ્લવ થયો ત્યારે કુંવરસિંહ આશરે 80 વર્ષના વૃદ્ધ હતા. વૃદ્ધાવસ્થા તથા નરમ સ્વાસ્થ્ય હોવા છતાં, અંગ્રેજો સામે…
વધુ વાંચો >કુંવારપાઠું
કુંવારપાઠું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા લીલીયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Aloe barbadensis Mill. syn Aloe vera (સં. कुमारी; ગુ. કુંવાર; અં. Trucaloe, Barbados) છે. તે 30થી 40 સેમી. ઊંચા થાય છે. તેની શાખાઓ વિરોહ રૂપે, ભૂગર્ભીય પ્રકાંડ; મૂલરૂક; માંસલ; તલસ્થાને પહોળાં આછાં લીલાં કંટકીય, કિનારીવાળાં સાદાં પર્ણો, ઑગસ્ટથી…
વધુ વાંચો >કૂક જેમ્સ
કૂક, જેમ્સ (જ. 27 ઑક્ટોબર 1728, મોરટન-ઇન-ક્લીવલૅન્ડ, યૉર્કશાયર; અ. 14 ફેબ્રુઆરી 1779) : હવાઈ ટાપુનો, ઑસ્ટ્રેલિયાના પૂર્વકિનારાનો તથા ન્યૂઝીલૅન્ડનો શોધક અને અઠંગ સાગરખેડુ. સ્કૉટિશ ખેતમજૂરનો પુત્ર. ગણિત અને નૌવહનનો અભ્યાસ કરી વ્હીટબીમાં તે વહાણમાં ઉમેદવાર તરીકે જોડાયો 1755માં શાહી નૌકાદળમાં કુશળ ખલાસી તરીકે જોડાયો અને ચાર વરસમાં વહાણનો ‘માસ્ટર’ બન્યો.…
વધુ વાંચો >કૂક ટાપુઓ
કૂક ટાપુઓ : દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગરના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલો ટાપુસમૂહ. તે 8o.0′ દ. અ.થી 23o દ. અ. તથા 157o પ. રે.થી 167o પ. રે. વચ્ચેનો આશરે 22 લાખ ચોકિમી. જેટલો મહાસાગરીય વિસ્તાર આવરી લે છે, પરંતુ તેમના 15 જેટલા ટાપુઓનો કુલ ભૂમિવિસ્તાર 240 ચોકિમી. જેટલો છે તથા આ ટાપુઓને 145…
વધુ વાંચો >કૂકડવેલ (કુકરપાડાની વેલ)
કૂકડવેલ (કુકરપાડાની વેલ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Luffa echinata Roxb. (સં. દેવદાલી; હિં. સોનૈયા, બંદાલ, બિદાલી; બં. દેયતાડા; મ. દેવડાંગરી, કાંટેઇન્દ્રાવણ; ક. દેવદાળી, દેવડંગર; તે. ડાતરગંડી; અં. બ્રિસ્ટલીલ્યુફા) છે. તે પાતળી, અલ્પ પ્રમાણમાં રોમિલ અને ખાંચવાળું પ્રકાંડ ધરાવતી સૂત્રારોહી વનસ્પતિ છે. તે ઉત્તર…
વધુ વાંચો >કૂક થૉમસ
કૂક, થૉમસ : (જ. 22 નવેમ્બર 1808, ડર્બિશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 18 જુલાઈ 1892, લેસેસ્ટર, લેસ્ટેસ્ટરશાયર) : પ્રખ્યાત બ્રિટિશ પ્રવાસયોજક કંપનીનો સ્થાપક. દસ વર્ષની વયે શાળા છોડી. 1828 સુધી વિવિધ પ્રકારની નોકરી કરી. 1828માં તે બૅપ્ટિસ્ટ મિશનનો પાદરી બન્યો. 1841માં તેણે મિડલૅન્ડ કાઉન્ટી રેલવેના લિસ્ટરથી લોધબરો સુધીની ટ્રેન દ્વારા દારૂબંધીની સભા…
વધુ વાંચો >કૂકની સામુદ્રધની
કૂકની સામુદ્રધની : દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગરમાં ન્યૂઝીલૅન્ડના ઉત્તર ટાપુ અને દક્ષિણ ટાપુને જુદો પાડતો જલવિસ્તાર. તેની ઓછામાં ઓછી પહોળાઈ 25 કિલોમીટર છે. આ સામુદ્રધુની વાયવ્યમાં આવેલા ટસ્માન સમુદ્રને અગ્નિદિશામાં આવેલા દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગર સાથે જોડે છે. તેના કિનારે અનેક ફિયોર્ડ જોવા મળે છે. આ સામુદ્રધુની પર આવેલ ન્યૂઝીલૅન્ડની રાજધાની વેલિંગ્ટન…
વધુ વાંચો >કુંભ (રાશિ)
કુંભ (રાશિ) (Aquarius) : ત્રીજા વર્ગના ઝાંખા તારાઓની બનેલી રાશિનો એક ઘણો મોટો વિસ્તાર. તેમાં અનેક યુગ્મ, ત્રિક અને રૂપવિકારી તારા આવેલા હોવાને કારણે પાણીનો ભાસ ઉત્પન્ન થાય છે. ड કુંભ (λ), શતતારા નક્ષત્ર છે, જેમાં થઈને ક્રાંતિવૃત્ત પસાર થાય છે. NGC 7293, NGC 7089 અને NGC 7009 કુંભની ખાસ…
વધુ વાંચો >કુંભકર્ણ
કુંભકર્ણ : ‘રામાયણ’નું વિકરાળ પાત્ર. પુલસ્ત્યપુત્ર વિશ્રવસ ઋષિ અને રાક્ષસકન્યા કૈકસીનો દ્વિતીય પુત્ર અને રાવણનો લઘુબંધુ. તે 600 ધનુષ્ય ઊંચો, 100 ધનુષ્ય પહોળો હતો. (1 ધનુષ્ય = 4 હાથ કે 96 આંગળ). જન્મતાં જ એક હજાર મનુષ્યોને ખાઈ ગયેલો અને વજ્ર મારનાર ઇન્દ્રને ઐરાવતના દાંતથી મારી નસાડેલો. આથી બ્રહ્માએ ઊંઘ્યા…
વધુ વાંચો >કુંભકોણમ્
કુંભકોણમ્ : તામિલનાડુ રાજ્યના તાંજોર જિલ્લામાં આવેલું શહેર તથા તાલુકામથક. ભૌ. સ્થાન તે 10o 58′ ઉ. અ. અને 79o 23′ પૂ. રે. પર કાવેરી નદીને કાંઠે આવેલું છે. પૌરાણિક અનુશ્રુતિ અનુસાર બ્રહ્માના અમૃતકુંભમાં છિદ્ર પડવાથી વહી ગયેલા અમૃતથી ભીની થયેલી ભૂમિ તે કુંભકોણમ્. તે જૂના સમયમાં કોમ્બકોનુપ તરીકે ઓળખાતું હતું.…
વધુ વાંચો >કુંભનદાસ
કુંભનદાસ (જ. 1468 – અ. 1582) : પુષ્ટિમાર્ગના પ્રસિદ્ધ અષ્ટછાપ કવિઓ પૈકીના પ્રથમ કવિ. સાંપ્રદાયિક દીક્ષા 1492માં મહાપ્રભુશ્રી વલ્લભાચાર્ય પાસે લીધી હતી. શ્રીનાથજીના મંદિરમાં કીર્તનકારના પદ ઉપર તેમની નિયુક્તિ થઈ હતી. સાત પુત્રો, સાત પુત્રવધૂઓ અને એક ભત્રીજીના બહોળા પરિવારનું પોષણ પોતાની નાનકડી જમીનની ઊપજમાંથી જ કરતા અને સ્વયં અયાચક્ર વ્રત…
વધુ વાંચો >કુંભમેળો
કુંભમેળો : ભારતના ઘણા તહેવારો ચાંદ્ર તિથિ ઉપર આધારિત છે, જ્યારે કેટલાક તહેવારો સૌર સંક્રાંતિ અનુસાર ગણાય છે. ઉત્તરાયણ સૂચવતો તહેવાર સૂર્યની મકર રાશિમાં સંક્રાંતિ થાય ત્યારે આવે છે. ભારતીય ગ્રહગણિતમાં સૂર્ય અને ચંદ્રની જેમ બૃહસ્પતિ (ગુરુ) પણ મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. પૃથ્વીને સૂર્યની આસપાસ પરિભ્રમણ કરતાં એક વર્ષ લાગે…
વધુ વાંચો >કુંભલગઢનો કિલ્લો
કુંભલગઢનો કિલ્લો : રાજસ્થાનનો પ્રસિદ્ધ કિલ્લો. કુંભલગઢ રાજસ્થાનમાં ઉદેપુરની વાયવ્યે 80 કિમી. દૂર અરવલ્લીની ટેકરીઓમાં આવેલો છે. તેના વ્યૂહાત્મક સ્થાનને લીધે રાજસ્થાનના કિલ્લાઓમાં તે બીજા ક્રમે આવે છે. રાણા કુંભાએ 1443–1458 દરમિયાન પ્રસિદ્ધ સ્થપતિ મંડનની દેખરેખ નીચે તે બંધાવ્યો હતો. માળવા અને ગુજરાતના સુલતાનોએ તેને જીતવા અનેક પ્રયત્નો કર્યા હતા;…
વધુ વાંચો >કુંભારકામ
કુંભારકામ : અગ્નિમાં તપાવેલા ભીની માટીના વિવિધ ઘાટ ઉતારવાનું કામ. ભીની માટીના અનેક ઘાટ ઘડી શકાય છે. તેને અગ્નિમાં યોગ્ય રીતે તપાવવાથી તેમાં વિશિષ્ટ શક્તિ પેદા થઈને પાણીથી તે ઓગળી જતા નથી, તેમજ તે પથ્થર કે અન્ય પદાર્થોની માફક વાપરી શકાય છે. એ જ્ઞાન કુંભારકામનું મૂળ છે. આ જ્ઞાન પૃથ્વી…
વધુ વાંચો >કુંભારચાક
કુંભારચાક (1977) : ઊડિયા આત્મકથા. ઊડિયા લેખક કાલિચરણ પટનાયકની આ આત્મકથાને 1977નો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયેલો. આ આત્મકથામાં લેખકે જે જે પરિસ્થિતિ અને પરિબળોએ લેખકનું ઘડતર કર્યું તેનો ઉલ્લેખ તો કર્યો છે, પણ પોતાના જીવનમાં અને છેલ્લા દસકામાં ઓરિસામાં જે રાજકીય, સાંસ્કૃતિક, ધાર્મિક પરિવર્તનોનું પ્રવર્તન થયું તેનો પણ…
વધુ વાંચો >કુંભા રાણા
કુંભા રાણા (જ. 1428; અ. 1488) : સિસોદિયા વંશના મેવાડના પ્રખ્યાત રાજવી અને વિદ્વાન. પિતા મોકલ અને માતા હંસાબાઈ. પિતાનું મૃત્યુ 1433માં થતાં ગાદી મળી. સગીર અવસ્થા દરમિયાન મોટા સાવકા ભાઈ ચુન્ડા તથા મામા રાઠોડ રણમલે કારભાર સંભાળ્યો હતો. મામા રણમલનું 1438માં ખૂન થયું હતું. પ્રારંભનાં સાત વરસ દરમિયાન મારવાડ…
વધુ વાંચો >કુંભારિયાનાં જૈન મંદિરો
કુંભારિયાનાં જૈન મંદિરો : બનાસકાંઠાના દાંતા તાલુકાના અંબાજી-દાંતા માર્ગ ઉપર પાંચ જૈન મંદિરોની શ્રેણી આવેલી છે. આ મંદિરો ભીમદેવ પહેલાના (ઈ.સ. 1022-1064) શાસન દરમિયાન તેના મંત્રી અને દંડનાયક વિમલ શાહે બંધાવેલાં કહેવાય છે. નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ, મહાવીર સ્વામી, શાંતિનાથ અને સંભવનાથનાં આ મંદિરો છે. અહીં ગર્ભગૃહથી આગળ ગૂઢમંડપ, ત્રિકમંડપ, સભામંડપ અને…
વધુ વાંચો >