૪.૨૭
કાર્યસર્દશતાથી કાલ્ડર, ઍલેક્ઝાન્ડર સ્ટર્લિન્ગ
કાર્યસર્દશતા (analogous action)
કાર્યસર્દશતા (analogous action) : ઉદભવ અને રચનામાં ભિન્નતા અને કાર્યમાં સામ્ય દર્શાવતાં અંગોની પ્રવૃત્તિ. આવી રચનાઓને કાર્યસર્દશ રચનાઓ કહે છે. (1) વિહગ અને કીટકોમાં પાંખોનો ઉદભવ અને વિકાસ જુદાં જુદાં હોય છે, પરંતુ આ અંગો ઉડ્ડયનના કાર્ય સાથે સંકળાયેલાં હોય છે. વિહગમાં પાંખો અગ્ર ઉપાંગનું રૂપાંતર છે, જ્યારે કીટકોમાં તે…
વધુ વાંચો >કાર્યસંવૃદ્ધિ (job-enrichment)
કાર્યસંવૃદ્ધિ (job-enrichment) : જે કાર્યમાં વિપુલ પ્રમાણમાં વિવિધતા રહેલી હોય, જેમાં ઉચ્ચસ્તરનું જ્ઞાન તથા નિપુણતાની આવશ્યકતા હોય અને જેમાં કારીગરને વધુ સ્વાયત્તતા તથા જવાબદારી સોંપાતી હોય તેવા કાર્યનું આયોજન. ઐતિહાસિક ર્દષ્ટિએ 1940 સુધી વધુ અને વધુ વિશિષ્ટ કાર્યો (specialised jobs) કરવા તરફ વલણ વધતું ગયેલું હતું. ત્યારપછીથી અતિવિશિષ્ટીકરણ (overspecialisation) નહિ…
વધુ વાંચો >કાર્યાલય-સંચાલનવ્યવસ્થા
કાર્યાલય-સંચાલનવ્યવસ્થા : સંસ્થા, પેઢી, ઉદ્યોગ, સંગઠન કે તેવા કોઈ એકમની સમગ્ર કારીગરીનાં આયોજન, સંકલન અને નિયમનની વહીવટી પ્રક્રિયા. વિવિધ પ્રકારના એકમના ઉદ્દેશો પરિપૂર્ણ કરવા માટે અસરકારક, સમયસર, હેતુલક્ષી અને વસ્તુનિષ્ઠ નિર્ણયો લેવા આવશ્યક હોય છે; તેના કાર્યક્ષમ અમલ માટે સંચાર કે માહિતી-વ્યવસ્થા દ્વારા કેન્દ્રીકૃત અથવા વિકેન્દ્રિત પદ્ધતિએ વહીવટ ચલાવવા માટે…
વધુ વાંચો >કાર્લ, જેરોમ
કાર્લ, જેરોમ (જ. 18 જૂન 1918, ન્યૂયૉર્ક; અ. 6 જૂન, 2013 વર્જિનિયા, યુ. એસ. ) : અમેરિકન રસાયણશાસ્ત્રી અને સ્ફટિકવિજ્ઞ (crystallographer) તથા હર્બર્ટ એ હૉપ્ટમૅન સાથે 1985ના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. કાર્લ અને હૉપ્ટમૅન બંને સહાધ્યાયીઓ હતા અને તેઓ 1937માં ન્યૂયૉર્કની સિટી કૉલેજમાંથી એક અન્ય નોબેલ પારિતોષિક (1959) વિજેતા આર્થર કૉર્નબર્ગ…
વધુ વાંચો >કાર્લફેત, એરિક એક્સેલ
કાર્લફેત, એરિક એક્સેલ (જ. 20 જુલાઈ 1864, ફોકર્ના; અ. 8 એપ્રિલ 1931, સ્ટૉકહોમ) : સ્વીડિશ કવિ. 1918માં તેમણે સાહિત્ય માટેના નોબેલ પારિતોષિકનો અસ્વીકાર કરેલો. 1931માં આ પારિતોષિક તેમને મરણોત્તર મળેલું. પ્રાદેશિક, પરંપરાગત રચનાઓ દ્વારા તે ખૂબ જાણીતા બન્યા હતા. કાર્લફેતના સમગ્ર જીવન પર પોતાના ગ્રામીણ વતનના ખેડૂત-સમાજની સંસ્કૃતિની ખૂબ જ…
વધુ વાંચો >કાર્લ રીટર
કાર્લ રીટર (જ. 7 ઑગસ્ટ 1779, ક્વેડિંગબર્ગ, જર્મની; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 1859, બર્લિન, જર્મની) : વિખ્યાત જર્મન ભૂગોળવેત્તા તથા આધુનિક ભૂગોળવિજ્ઞાનના અગ્રેસર. શરૂઆતનું શિક્ષણ ગોથા પાસેના શુએફેન્થાલ ખાતે. ત્યાં તેમના પર જર્મન દાર્શનિક જોહાન ગૉટફ્રીડ વૉન હર્ડર, ફ્રેંચ દાર્શનિક રૂસો તથા સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના જાણીતા શિક્ષણવિદ્ જોહાન હેન્રિચ પેસ્ટાલોઝીની વિચારસરણીનો પ્રભાવ પડ્યો.…
વધુ વાંચો >કાર્લસન, ઍરવિડ
કાર્લસન, ઍરવિડ (જ. 25 જાન્યુઆરી 1923, ઉપ્સલા, સ્વીડન; અ. 29 જૂન 2018, ગૂટેનબર્ગ, સ્વીડન) : 2000ના વર્ષના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ઔષધગુણવિજ્ઞાની (pharmacologist). તેમણે 1951માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ લૂન્ડ, સ્વીડનમાંથી આયુર્વિજ્ઞાનની પદવી પ્રાપ્ત કરી, જ્યાં જુદાં જુદાં પદસ્થાનો પર તેમણે શૈક્ષણિક કાર્ય કર્યું. 1959માં તે ગૂટેનબર્ગ યુનિવર્સિટીમાં ઔષધગુણવિજ્ઞાનના પ્રાધ્યાપક બન્યા. મનુષ્યના મગજમાં…
વધુ વાંચો >કાર્લ સ્નાર્ફ
કાર્લ સ્નાર્ફ (જ. 12 ડિસેમ્બર 1879 વિયેના; અ. 18 જૂન 1947 વિયેના) : જર્મન વનસ્પતિવિદોની પરંપરામાં અજોડ ગણાતા ગર્ભવિજ્ઞાની. વિયેનામાં અભ્યાસ કરીને વિશ્વવિદ્યાલયમાં તે પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા. વિદ્યાર્થીઓ સાથે ગાઢ સંપર્કમાં રહેવા તે વિશ્વવિદ્યાલયથી ઘર સુધી જવાઆવવા વાહન વાપરતા નહિ. તે 1929-1941 સુધી અધ્યયન-અધ્યાપનમાં પ્રવૃત્ત રહેલા. પુષ્પની બાહ્યાકારવિદ્યાને જાતીય દૃષ્ટિએ નિહાળી…
વધુ વાંચો >કાર્લાઇલ, ટૉમસ
કાર્લાઇલ, ટૉમસ (જ. 4 ડિસેમ્બર 1795, ઇક્લિફેકન ડમ્ફ્રીશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 4 ફેબ્રુઆરી 1881, લંડન) : ઇંગ્લૅન્ડના ઓગણીસમી સદીના નામાંકિત ઇતિહાસકાર, નિબંધકાર તથા તત્વચિંતક. કડિયાકામનો વ્યવસાય કરી પ્રામાણિક અને ઉદ્યમી જીવન જીવતા પિતા જેમ્સ કાર્લાઇલ પ્રૉટેસ્ટન્ટ સુધારક કૅલ્વિનના ચુસ્ત અનુયાયી હતા. કુટુંબની આર્થિક સંકડાશને કારણે ટૉમસને પ્રારંભિક ભણતરમાં ઠીક ઠીક…
વધુ વાંચો >કાર્લાનું શિલ્પ-સ્થાપત્ય
કાર્લાનું શિલ્પ-સ્થાપત્ય (ઇ. પહેલો સૈકો) : પશ્ચિમ ભારતની પ્રથમ તબક્કાની બૌદ્ધ ધર્મની ગુફાઓ. આ સમયે બુદ્ધની પૂજા પ્રતીકરૂપે થતી. આ ગુફાઓની રચનામાં વિહાર અને ચૈત્ય જણાય છે. આ રચનામાં ચૈત્ય ઘણા અગત્યના છે. આ ગુફાઓમાં કાષ્ઠકામનું બાંધકામ જણાય છે. કેટલીક પ્રાચીન બૌદ્ધ ગુફાઓમાં ચૈત્યો તેમજ ચૈત્ય અને વિહાર બંને હતાં.…
વધુ વાંચો >કાર્લોફ, બોરિસ
કાર્લોફ, બોરિસ (જ. 23 નવેમ્બર 1887, લંડન; અ. 2 ફેબ્રુઆરી 1969, મીડહર્સ્ટ, સસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ) : હૉલીવુડના વિખ્યાત ચલચિત્રઅભિનેતા તથા રંગમંચકલાકાર. મૂળ નામ વિલિયમ હેન્રી પ્રૅટ અથવા ચાર્લ્સ એડ્વર્ડ પ્રૅટ. શિક્ષણ ઓપિંગહામ અને લંડન યુનિવર્સિટી ખાતે. ઇંગ્લૅન્ડના રાજદ્વારી ક્ષેત્રે કારકિર્દી ઘડવાની ઇચ્છા ધરાવતા હતા, પરંતુ 1909માં 21 વર્ષની વયે પ્રથમ કૅનેડા…
વધુ વાંચો >કાર્લોસ ફ્વેંટિસ (Carlos Fuentes)
કાર્લોસ ફ્વેંટિસ (Carlos Fuentes) (જ. 11 નવેમ્બર 1928, પનામા સિટી, પનામા; અ. 15 મે 2012, મેક્સિકો) : 1960 અને 70ના દશકાઓમાં લૅટિન-અમેરિકન સાહિત્યને વિશ્વફલક ઉપર એક નવું જોમ અને દિશા ચીંધવામાં સિંહફાળો આપનાર. તેમના પિતા મેક્સિકન સરકારમાં રાજદ્વારીના હોદ્દા ઉપર હોવાના લીધે ફ્વેંટિસનું બાળપણ ભિન્ન ભિન્ન લૅટિન-અમેરિકન રાજધાનીઓમાં વીત્યું હતું.…
વધુ વાંચો >કાર્વર, જ્યૉર્જ વૉશિંગ્ટન
કાર્વર, જ્યૉર્જ વૉશિંગ્ટન (જ. 1864, યુ. એસ.; અ. 5 જાન્યુઆરી 1943, અલાબામા, યુ. એસ.) : અશ્વેત જાતિના ઉત્થાનમાં અનન્ય ફાળો આપનાર અમેરિકાવાસી હબસી વનસ્પતિવૈજ્ઞાનિક. પિતા એક જમીનદારને ત્યાં ગુલામ હતા. ત્યાંથી ઘણા માઈલો દૂર તેમની માતા મૅરી જર્મન ખેડૂતને ત્યાં નોકરનું કામ કરતી હતી. જ્યૉર્જના બચપણમાં જ મૅરીને લૂંટારા ઉપાડી…
વધુ વાંચો >કાર્વોન (carvone)
કાર્વોન (carvone) : ફુદીનો (spearmint) તથા શાહજીરું(caraway)ના તેલમાંનો એક પદાર્થ. સુવા(dill)ના બીજમાંના તેલમાં પણ તે મળી આવે છે. સૂત્ર C10H14O. તે કીટોન પ્રકારનું સંયોજન છે. બંધારણીય સૂત્ર નીચે પ્રમાણે છે : અણુભાર 150.22. તે દ્વિબંધ ધરાવતું એકચક્રીય સંયોજન છે. ફૉસ્ફોરિક ઍસિડ સાથે ગરમ કરવાથી તેમાંથી કાર્વાક્રૉલ (carvacrol) નામનું સંયોજન બને…
વધુ વાંચો >કાર્શ, યુસુફ
કાર્શ, યુસુફ (જ. 23 ડિસેમ્બર 1908, માર્ટિન, તુર્કી; અ. 13 જુલાઈ 2002, બોસ્ટન, યુ. એસ.) : કૅનેડિયન ફોટોકલાનિષ્ણાત. દુનિયાની વિખ્યાત વ્યક્તિઓનું લાક્ષણિક વ્યક્તિત્વ દર્શાવતી છબીઓ પાડવા માટે જગમશહૂર બનેલા યુસુફ કાર્શને તુર્કીમાં એક આર્મેનિયન તરીકે ઘણા અન્યાયી જુલમો સહન કરવા પડેલા. 16 વર્ષની વયે તે તુર્કી છોડી કૅનેડાના શેરબ્રુકમાં વસેલા…
વધુ વાંચો >કાર્સન, રાશેલ
કાર્સન, રાશેલ (જ. 27 મે 1907, સ્પ્રિંગડેલ, પૅન્સિલવેનિયા, યુ. એસ.; અ. 14 એપ્રિલ 1964, સિલ્વરસ્પ્રિંગ, મૅરીલૅન્ડ, યુ. એસ.) : જાણીતાં વિજ્ઞાન-લેખિકા તેમજ જૈવવૈજ્ઞાનિક. પર્યાવરણીય પ્રદૂષણ અને સમુદ્રના પ્રાકૃતિક ઇતિહાસ માટેના તેમના લેખો ખૂબ જાણીતા છે. બાલ્યાવસ્થાથી જ કુમારી કાર્સન વન્ય જીવન વિશે ઊંડો રસ ધરાવતાં હતાં. તેમણે ‘યુ.એસ.એ. બ્યૂરો ઑવ્…
વધુ વાંચો >કાર્સ્ટ સ્થળર્દશ્ય
કાર્સ્ટ સ્થળર્દશ્ય : ચૂનાખડકવાળા વિસ્તારોમાં ઉદભવતાં સપાટી પરનાં અનિયમિત આકારવાળાં સ્થળર્દશ્યો. આ વિસ્તારોમાં ભૂગર્ભજળ એક વિશિષ્ટ પ્રાકૃતિક બળ તરીકે કાર્ય કરે છે. ભૂગર્ભજળની રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા ચૂનાખડકવાળા વિસ્તારોમાં ડૂબક બખોલ (swallow holes), ભૂગર્ભપ્રવહનમાર્ગ (underground channels), પ્રાકૃતિક કમાન (natural arch) કે પ્રાકૃતિક સેતુ (natural bridge) જેવી લાક્ષણિક રચનાઓ તૈયાર થાય છે.…
વધુ વાંચો >કાલ
કાલ : વૈદિક સંહિતાઓમાં ‘સમય’ના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયેલો શબ્દ. ‘અથર્વસંહિતા’(19.53 અને 54)નાં બે સૂક્તો કાલને ઉદ્દેશી રચાયેલાં છે. તેમાં કાલના મહિમાનો થોડોક ખ્યાલ અપાયેલો જોવા મળે છે. ઉપનિષત્ કાલમાં જીવ-અજીવ સૃષ્ટિ પર તેનો અનિવાર્ય પ્રભાવ જોવા મળે છે. ‘શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદ’માં કાલનો પ્રભાવ વર્ણવી કાલ પર પરમેશ્વરની સત્તાનું વર્ણન કરાયેલું છે.…
વધુ વાંચો >કાલ આજ તે ભાલક (1972)
કાલ, આજ તે ભાલક (1972) : પંજાબી લેખક હરચરણસિંઘનું 1973માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પારિતોષિકપ્રાપ્ત નાટક. પ્રવર્તમાન રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર વિશે ગંભીર કટાક્ષવાળું હળવું પ્રહસન. પથભ્રષ્ટ ધાર્મિક ઉપદેશક મહંત ચરણદાસની તમામ ઇચ્છાઓ સ્વપ્નમાં પરિપૂર્ણ થાય છે. તે પ્રધાન બને છે અને ભૌતિક આનંદની તેની એષણા સંતોષે છે. આ નાટકની પશ્ચાદભૂમિકામાં નાટ્યલેખકે લોકનાટ્ય…
વધુ વાંચો >કાલકાચાર્ય
કાલકાચાર્ય (અ. ઈ.પૂ. 61) : પશ્ચિમના ક્ષત્રપો તરીકે ઓળખાતા શકોને આમંત્રણ આપનાર જૈન આચાર્ય. અનુશ્રુતિ પ્રમાણે કાલકાચાર્ય વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન અને ક્ષત્રિય હતા. તેમની પૂર્વાવસ્થાની બહેન સાધ્વી સરસ્વતીના રૂપથી મોહિત થઈને ઉજ્જનના રાજા ગર્દભિલ્લે તેનું અપહરણ કર્યું હતું. તેથી રોષે ભરાઈને તેનું વેર લેવા તેઓ પારસકૂલ (ઈરાન) ગયા અને ત્યાંથી 96…
વધુ વાંચો >