૩.૨૯
ઑપેરોન મૉડેલથી ઓરેલિયસ ઍન્ટોનિનસ માર્ક્સ
ઑપેરોન મૉડેલ
ઑપેરોન મૉડેલ : એક એકમ તરીકે જનીનસમૂહ પ્રોટિન્સ કે ઉત્સેચકના સંશ્લેષણમાં ભાગ ભજવે છે. આ નિયમન કરનારા જનીનોના મૉડેલને ઑપરોન મૉડેલ કહે છે. જે જનીનોનો સમૂહ આ કાર્ય કરે છે. તેને પ્રચાલક અને નિયામક જનીનો કહે છે. રંગસૂત્રો(chromosomes)માં જોડાજોડ આવેલ પ્રયોજક (promotor), પ્રચાલક અને સંરચનાકીય જનીનોનો બનેલો ખંડ. તેની અભિવ્યક્તિ…
વધુ વાંચો >ઓપેલ
ઓપેલ : સિલિકાવર્ગનું એક ખનિજ. રા. બં. – SiO2.nH2O; સ્ફ. વ. – અસ્ફટિક; સ્વ. – સામાન્યત: દ્રાક્ષના ઝૂમખાસમ, મૂત્રપિંડાકાર, કલિલસ્વરૂપ, અધોગામી સ્તંભ કે દળદાર; રં. – રંગવિહીન, સફેદ, વાદળી પડતો સફેદ, પીળો, લાલાશ પડતો કથ્થાઈ, કથ્થાઈ, નારંગી, લીલો, વાદળી, રાખોડીથી કાળો. તે અનેકરંગિતા બતાવે છે; ચ. કાચમય, રાળમય, મૌક્તિક, મીણસમ;…
વધુ વાંચો >ઑપ્ટિક અક્ષ
ઑપ્ટિક અક્ષ (પ્રકાશીય અક્ષ) : અસાવર્તિક (anisotropic) ખનિજોમાં રહેલી સ્પંદનદિશા (axis), જ્યાં દ્વિવક્રીભવનાંકની ક્રિયા બનતી નથી. આ સ્પંદનદિશામાં સામાન્ય અને અસામાન્ય કિરણો એક જ ગતિથી પસાર થાય છે. ટેટ્રાગોનલ અને હેક્ઝાગોનલ સ્ફટિકવર્ગની ખનિજોમાં એક જ પ્રકાશીય અક્ષ હોય છે અને તે ખનિજો એકાક્ષી ખનિજો તરીકે ઓળખાય છે. એકાક્ષી ખનિજોમાં પ્રકાશીય…
વધુ વાંચો >ઑપ્ટિકલ પમ્પિંગ
ઑપ્ટિકલ પમ્પિંગ : પ્રકાશ ઊર્જા વડે પરમાણુનું એક ઊર્જાસ્તરમાંથી બીજામાં સ્થાપન. પ્રકાશીય વિકિરણ (ર્દશ્ય વર્ણપટ કે તેની નજીકની પ્રકાશીય તરંગલંબાઈ) વડે, અણુ કે પરમાણુમાં જુદી જુદી ઊર્જા ધરાવતી, અમુક ક્વૉન્ટમ સ્થિતિના ઉષ્મીય સમતોલન(thermal equilibrium)માં પ્રબળ વિચલન ઉત્પન્ન કરવાની પ્રક્રિયા. ઉષ્મીય સમતોલનના T K (કેલ્વિન) તાપમાને E2 અને E1 ઊર્જાના ક્વૉન્ટમ…
વધુ વાંચો >ઑપ્ટોફોન
ઑપ્ટોફોન : અંધ વ્યક્તિ માટે, પુસ્તકો અથવા સમાચારપત્ર જેવી સામાન્ય છાપકામવાળી માહિતી અંગેની જાણકારી ધ્વનિ દ્વારા મેળવવાની સુવિધાવાળું સાધન. છાપકામની હારમાળા પરથી આ સાધનને પસાર કરતાં, ભિન્ન ભિન્ન અક્ષરોને અનુરૂપ ચોક્કસ પ્રકારની સંગીતમય સૂરાવલીની રચના (જેના એકમને સંગીતમય પ્રધાનસૂર કહે છે.) ટેલિફોનના રિસીવરમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આમ ર્દષ્ટિ અનુભૂતિનું શ્રવણ…
વધુ વાંચો >ઑફ-બો સિદ્ધાંત
ઑફ-બો સિદ્ધાંત (auf-bau principle) : જર્મન ‘auf-bau prinzip’ ઉપરથી નિલ્સ બ્હોરે પ્રતિપાદિત કરેલો સિદ્ધાંત auf = ઉપર; bau = ચણવું તે ઉપરથી તેનો અર્થ ‘નીચેથી ઉપર તરફ ચણતર’. પરમાણુની ધરા-સ્થિતિ (ground state) એટલે કે ન્યૂનતમ ઊર્જા માટે ઇલેક્ટ્રૉનવિન્યાસની રચના, આ સિદ્ધાંતને આધારે થાય છે. દરેક પરમાણુમાં ઇલેક્ટ્રૉનના પથરૂપ ઘણી બધી…
વધુ વાંચો >ઑફસેટ મુદ્રણ
ઑફસેટ મુદ્રણ : મુદ્રણની ત્રણ મુખ્ય પ્રચલિત પદ્ધતિઓ(લેટરપ્રેસ, ઑફસેટ, ગ્રેવ્યોર)માંની એક મુદ્રણ-પદ્ધતિ. એની શોધ એલોઈ સેન્ફેલેન્ડરે 1797માં શિલામુદ્રણ (lithography) તરીકે કરી હતી. મુદ્રણ માટે બે સપાટીની જરૂર હોય છે, છાપભાગ (image area) અને કોરો રાખવાનો ભાગ (non-image area). લેટરપ્રેસ-પદ્ધતિમાં છાપભાગ એકસરખી ઊંચી સપાટી પર અને કોરો રાખવાનો ભાગ એકસરખી નીચી…
વધુ વાંચો >ઑફિટિક કણરચના
ઑફિટિક કણરચના (ophitic texture) : અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી પોઇકિલિટિક કણરચનાનો લાક્ષણિક પ્રકાર. તેમાં પ્લેજિયોક્લેઝ ફેલ્સ્પારની લંબચોરસ આકારની પૂર્ણ કે અપૂર્ણ પાસાદાર સ્ફટિક-તકતીઓ પાયરોક્સીન (મોટેભાગે ઑગાઇટ) સ્ફટિકોમાં જડાયેલી હોય છે. આ પ્રકારની કણરચના વિશેષત: ડોલેરાઇટ કે ડાયાબેઝમાં જોવા મળતી હોવાથી તે ખડકોની પરખ માટે લાક્ષણિક કસોટીસમ બની રહે છે. ઑફિટિકને…
વધુ વાંચો >ઑફિયૉગ્લૉસેસી
ઑફિયૉગ્લૉસેસી : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓમાં આવેલા સુબીજાણુ-ધાનીય (Eusporangiopsida) વર્ગના ઑફિયૉગ્લૉસેલીસ ગોત્રનું આદ્ય કુળ. આ કુળમાં ચાર પ્રજાતિઓ (Ophioglossum, Botrychium, Helminthostachys અને Rhizoglossum) અને 70 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેઓ ભૌમિક (terrastrial) અને શાકીય વનસ્પતિઓ છે અને કોઈ અશ્મી-ઇતિહાસ ધરાવતી નથી. બીજાણુજનક (sporophyte) ટૂંકી, નાની અને માંસલ ગાંઠામૂળી (rhizome) ધરાવે…
વધુ વાંચો >ઑફિશિયલ રિસીવર
ઑફિશિયલ રિસીવર : દેવાદારની અથવા વિવાદગ્રસ્ત મિલકતની કાયદેસર માલિકીનો નિકાલ ન થાય ત્યાં સુધી તેનો કામચલાઉ વહીવટ કરવા માટે અદાલત દ્વારા નિમાયેલ અધિકારી અથવા નાદાર જાહેર થનાર વ્યક્તિ, પેઢી કે અન્ય એકમ પાસેથી વસૂલ કરવા લાયક નાણાનું હિત ધરાવનાર પક્ષકારોએ અથવા અદાલતે નાદારની મિલકતો અને દેવાંની કાર્યવિધિ માટે નિયુક્ત કરેલી…
વધુ વાંચો >ઑફિસ ઑવ્ ધ યુનાઇટેડ નૅશન્સ હાઇકમિશનર રેફ્યુઝિઝ (જિનીવા)
ઑફિસ ઑવ્ ધ યુનાઇટેડ નૅશન્સ હાઇકમિશનર રેફ્યુઝિઝ (જિનીવા) : નિર્વાસિતોના પુનર્વસવાટ માટેની આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા. આ સંસ્થાને 1954નું શાંતિનું નોબેલ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું. પ્રથમ તેમજ બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન અને પછી નિર્વાસિતોના પુનર્વસવાટના પ્રશ્ને ગંભીર સ્વરૂપ લીધું હતું. આ માટે 194૩માં સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘે યુ. એન. રિલીફ ઍન્ડ રીહેબિલિટેશન એજન્સી(U.N.R.R.A.)ની સ્થાપના…
વધુ વાંચો >ઓબ
ઓબ : પશ્ચિમ સાઇબીરિયાની મોટી નદી. તે બીઆ અને કેતુન નામની બે શાખાની બનેલી છે. આ બંને નદીઓનાં મૂળ આલ્તાઈ પર્વતમાળામાં આવેલાં છે. ઓબ નદી વાયવ્ય અને ઉત્તરમાં ૩,411 કિમી. સુધી વહીને ઓબ સ્કાયગુબા નામના અખાત પાસે આર્ક્ટિક મહાસાગરને મળે છે. આ નદીનો પરિસર પશ્ચિમ સાઇબીરિયાના 2.56 લાખ ચોરસ કિમી.ના…
વધુ વાંચો >ઑ-બગીચા-સુર્ચા (કીયાન્ગ્સુ દક્ષિણ ચીન)
ઑ-બગીચા-સુર્ચા (કીયાન્ગ્સુ, દક્ષિણ ચીન) : મીન્ગ વંશ(પંદરમીથી સત્તરમી સદી)ના એક વિદ્વાનનો વિશાળ આવાસ. તત્કાલીન સંસ્કૃતિને અનુરૂપ આનાં ‘સરોવર’, ‘પર્વતો’, ‘નદીઓ’ અને તેના પુલ અને બગીચા આ રહેણાકની આજુબાજુ બ્રહ્માંડનું એક નાનું પ્રતિબિંબ ખડું કરતા. આ રહેણાકનાં (1) બગીચા, (2) ખડકો, (૩) પટાંગણ, (4) પ્રવેશ, (5) સત્કાર-ખંડ, (6) વાચનાલય, (7) વિશેષ…
વધુ વાંચો >ઓબર્થ હર્મન
ઓબર્થ હર્મન (જૂલિયસ) (જ. 25 જૂન 1894, નાગ્યસ્ઝબેન ઑસ્ટ્રિયા, હંગેરી; અ. 28 ડિસેમ્બર 1990 પશ્ચિમ જર્મની) : અર્વાચીન અંતરીક્ષયાનવિદ્યા-(astronautics)ના સ્થાપકોમાંના એક જર્મન વૈજ્ઞાનિક. સુખી તબીબના પુત્ર. ઓબર્થે ન્યૂનિકમાં આયુર્વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો, પણ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ સમયે સૈન્યમાં જોડાવાને કારણે તેમાં વિક્ષેપ પડ્યો. યુદ્ધમાં ઘાયલ થવાને કારણે અંતરીક્ષયાનવિદ્યા અંગેના સંશોધન માટેનો…
વધુ વાંચો >ઓબર્હુબર, ઑસ્વાલ્ડ
ઓબર્હુબર, ઑસ્વાલ્ડ (જ. 1 ફેબ્રુઆરી 1931, ટિરોલ, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 17 જાન્યુઆરી 2020 વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા) : આધુનિક ઑસ્ટ્રિયન ચિત્રકાર. 1945માં ઇન્સ્બ્રૂકની ટૅક્નિકલ સ્કૂલમાં શિલ્પનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. 1950માં વિયેના એકૅડમી ઑવ્ એકૅડેમી ઑવ્ આર્ટમાં પ્રો. ફ્રિટ્ઝ વૉર્ટુબા હેઠળ ચિત્રકલાનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. આ પછી 1952માં સ્ટુટગાર્ટમાં પ્રો. વીલી બૉમિસ્ટર હેઠળ ચિત્રકલાનો…
વધુ વાંચો >ઑબલિસ્ક
ઑબલિસ્ક : સૂર્યના પ્રતીક તરીકે ઇજિપ્તમાં બાંધવામાં આવતો સ્તંભ. તે ગ્રૅનાઇટ પથ્થરની એક જ શિલામાંથી બાંધવામાં આવતો એકાશ્મક સ્તંભ (monolithic pillar) છે. ઉપર જતાં ક્રમશ: તેની પહોળાઈ ઘટતી જતી. તેનો આકાર સમચોરસ કે લંબચોરસ રાખવામાં આવતો. પિરામિડ આકારની તેની ટોચ સોનાના ઢોળવાળી બનાવાતી. સ્તંભ પર સામાન્ય રીતે હાયરૉગ્લિફિક લિપિમાં લેખ…
વધુ વાંચો >ઓબામા, બરાક હુસેન
ઓબામા, બરાક હુસેન (જ. 4 ઑગસ્ટ 1961, હોનોલુલુ, હવાઈ રાજ્ય, અમેરિકા) : અમેરિકાના 44મા અને સૌપ્રથમ શ્યામવર્ણા (‘બ્લૅક’) પ્રમુખ. અમેરિકાના 230 વર્ષના ઇતિહાસમાં પ્રમુખપદ માટેની 56મી ચૂંટણીમાં એક આફ્રિકન–અમેરિકન સૌપ્રથમ વાર પ્રમુખપદના હોદ્દા પર ચૂંટાઈ આવ્યા છે. દેશના સર્વોચ્ચ સુકાનીપદે શ્યામવર્ણા નાગરિકને ચૂંટીને ઐતિહાસિક કદમ ઉઠાવવા સાથે અમેરિકા(યુ.એસ.)એ નવા રાજકીય…
વધુ વાંચો >ઓબેરૉય, સુરેન્દ્ર પ્રકાશ
ઓબેરૉય, સુરેન્દ્ર પ્રકાશ (સુરેન્દ્રકુમાર) [જ. 26 મે 1930, લ્યાલપુર (હાલ પાકિસ્તાનના ફૈજલાબાદ જિલ્લામાં)] : ઉર્દૂના અદ્યતન વાર્તાકાર. તેમને તેમના વાર્તાસંગ્રહ ‘બાઝ ગોયી’ (1987) બદલ 1989ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે. તેમને કદી વિધિસર શિક્ષણ મળ્યું નથી. તેમણે લાહોરની પંજાબ યુનિવર્સિટીમાં ખાનગી ઉમેદવાર તરીકે શાળા-પરીક્ષા આપી. ભારતના ભાગલા…
વધુ વાંચો >ઓબોટે, ઍપોલો મિલ્ટન
ઓબોટે, ઍપોલો મિલ્ટન (જ. 28 ડિસેમ્બર 1924, યુગાન્ડા; અ. 10 ઑક્ટોબર 2005, જોહાનીસબર્ગ, દક્ષિણ આફ્રિકા) : યુગાન્ડાના રાષ્ટ્રવાદી નેતા, સ્વાધીનતા સેનાની, પ્રધાનમંત્રી તથા રાષ્ટ્રપ્રમુખ. તેમની રાજકીય પ્રવૃત્તિઓને લીધે કૉલેજમાંથી બરતરફ થયા. 1950માં કેન્યામાં જઈ કેનિયા આફ્રિકન યુનિયનના સ્થાપક સભ્ય બન્યા. 1952માં નૅશનલ કૉંગ્રેસ પાર્ટીની સ્થાપના થતાં તેમાં જોડાયા. 1957માં યુગાન્ડા…
વધુ વાંચો >ઓબ્રા બંધ
ઓબ્રા બંધ : ઉત્તર પ્રદેશના મિરઝાપુર જિલ્લાના રૉબટર્સગંજ તાલુકાના ઓબ્રા ગામ (250 0′ ઉ. અ. અને 820 05′ પૂ. રે.) નજીક રિહાન્ડ નદી પર આવેલો (રિહાન્ડ બંધનો) સહાયકારી બંધ. આ બંધ માટી/ખડક પૂરણી દ્વારા બનાવવામાં આવેલો છે. રિહાન્ડ બંધમાંથી છોડવામાં આવતા જળમાંથી તેનું જળાશય ભરાય છે. તે રિહાન્ડ બંધથી ૩2…
વધુ વાંચો >