૩.૨૫
ઍસિડ-બેઝ ઉદ્દીપનથી એસ્ફોડિલસ
ઍસ્ટ્રૉલૅબ
ઍસ્ટ્રૉલૅબ : ઈ. પૂ. ત્રીજી સદીમાં ખગોળીય પદાર્થોનાં સ્થાન તેમજ ઊંચાઈ નક્કી કરવા માટે ગ્રીસમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલું વિશ્વનું પ્રાચીન ઉપકરણ. ગ્રીક ભાષામાં astro = તારો અને labio = શોધક ઉપરથી આ ઉપકરણને ઍસ્ટ્રૉલૅબ (તારાશોધક – star finder) એવું નામ આપવામાં આવ્યું. તેનું કાર્ય ખગોળીય પદાર્થની ઊંચાઈ ઉપરથી સમય તેમજ નિરીક્ષકનું…
વધુ વાંચો >એસ્તુરનેલ દ કૉન્સ્ટન્ટ-પૉલ-હેન્રી
એસ્તુરનેલ દ કૉન્સ્ટન્ટ-પૉલ-હેન્રી (જ. 22 નવેમ્બર 1852, લા ફલેચે, ફ્રાન્સ; અ. 15 મે 1924, પૅરિસ) : 1909ના શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. રાજદ્વારી કાર્યોની ખાસ તાલીમ પામેલા આ મુત્સદ્દીએ 1890-95ના ગાળામાં ફ્રાન્સની લંડન ખાતેની રાજદૂતની કચેરીમાં કાઉન્સિલર તરીકે સેવાઓ આપી હતી; પરંતુ તે દરમિયાન તેમના કાર્યાનુભવ પરથી તેમને ખાતરી થઈ…
વધુ વાંચો >ઍસ્તૂરિયાસ, મિગલ એંજલ
ઍસ્તૂરિયાસ, મિગલ એંજલ (Miguel Angel Asturias) (જ. 19 ઑક્ટોબર 1899, ગ્વાટેમાલા શહેર, નૉર્થ સેન્ટ્રલ અમેરિકા; અ. 9 જૂન 1974, મેડ્રિડ, સ્પેન) : સાહિત્ય માટેનો 1967નો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર સ્પૅનિશ ભાષાના નામાંકિત નવલકથાકાર અને કવિ. મિગલ એંજલ ઍસ્તૂરિયાસ ગ્વાટેમાલા યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતકની પદવી મેળવી હતી. 1923માં ‘ધ સોશિયલ પ્રોબ્લેમ ઑવ્ ધ ઇન્ડિયન’…
વધુ વાંચો >ઍસ્થેનોસ્ફિયર
ઍસ્થેનોસ્ફિયર : ભૂમધ્યાવરણના ત્રણ પેટાવિભાગો(શિલાવરણ, ઍસ્થેનોસ્ફિયર અને મેસોસ્ફિયર)માંનો એક. ભૂકંપશાસ્ત્રીય અભ્યાસ દ્વારા પૃથ્વીનાં પડોની ભૌતિક ગુણધર્મોની ભિન્નતાને આધારે સપાટીથી ભૂગર્ભ સુધી પોપડો, ભૂમધ્યાવરણ (મધ્ય વિભાગ) અને ભૂકેન્દ્રીય ભાગ એવા ત્રણ ભાગ પાડેલા છે. ભૂપૃષ્ઠની નીચે તરફ 100 કિમી.થી 250 કિમી. સુધી આવેલ ઍસ્થેનોસ્ફિયર, તેની ઉપરના શિલાવરણ અને નીચેના મેસોસ્ફિયર કરતાં…
વધુ વાંચો >ઍસ્પર્જિલેસિસ
ઍસ્પર્જિલેસિસ (aspergillesis) : માનવોમાં મોટેભાગે Aspergillus fumigates નામની ફૂગથી થતો રોગ. તાપમાન ઊંચું હોય તેવા સ્થળે સડતી વનસ્પતિ અને મિશ્ર ખાતરના ઉકરડામાં આ ફૂગ સારા પ્રમાણમાં ઊગે છે. ખેડૂતો તે જગ્યા સાથે વિશેષ સંપર્કમાં આવતા હોવાથી તેમને આ રોગ થાય છે. આ રોગનો દરદી દમ અને શરદીથી પીડાય છે. આ…
વધુ વાંચો >ઍસ્પિરિન
ઍસ્પિરિન (aspirin) : સેલિસિલિક ઍસિડનો ઍસેટાઇલ વ્યુત્પન્ન. (ઍસેટાઇલ સેલિસિલિક ઍસિડ.) સેલિસિલિક ઍસિડ સાથે સલ્ફ્યુરિક ઍસિડની હાજરીમાં એસેટિક એનહાઇડ્રાઇડ સાથેની પ્રક્રિયાથી તે મેળવાય છે. ગંધવિહીન (ભેજવાળી હવામાં જલવિઘટન થતાં છૂટા પડેલ એસેટિક ઍસિડની વાસ આવે છે.), સ્ફટિકમય સફેદ ઘન પદાર્થ; પાણીમાં અલ્પદ્રાવ્ય (1 : 300), આલ્કોહૉલ, ઈથર, ક્લૉરોફૉર્મમાં વધુ દ્રાવ્ય. ગ.બિં.…
વધુ વાંચો >એસ્પેરેગસ એલ.
એસ્પેરેગસ એલ. (Asparagus, L.) : જુઓ શતાવરી.
વધુ વાંચો >એસ્ફોડિલસ
એસ્ફોડિલસ : વનસ્પતિના એકદળી વર્ગમાં આવેલા લીલિયેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ હોય છે અને ભૂમધ્ય સમુદ્રીય પ્રદેશો, એશિયા અને મૅસ્કેરિનના દ્વીપકલ્પોની મૂલનિવાસી છે. ભારતમાં તેની બે જાતિઓ થાય છે. Asphodelus tenuifolius Cav. (ગુ. ડુંગરો, પં. પ્યાઝી, અં. એસ્ફોડિલ) ટટ્ટાર, અરોમિલ (glabrous) અને એકવર્ષાયુ જાતિ છે. તે ટૂંકી…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-બેઝ ઉદ્દીપન
ઍસિડ-બેઝ ઉદ્દીપન : ઍસિડ કે બેઝ ઉમેરાતાં રાસાયણિક પ્રક્રિયાના વેગમાં થતો વધારો. આ પ્રકારની પ્રક્રિયામાં ઍસિડ-બેઝ વપરાઈ જતાં નથી. સમાંગ ઉદ્દીપનનો આ એક અગત્યનો વર્ગ ગણાય છે. 1812માં કિરશોફે મંદ ઍસિડની મદદથી સ્ટાર્ચનું ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરણ કર્યું હતું. 1818માં થેનાર્ડે આલ્કલીની હાજરીમાં હાઇડ્રોજન પેરૉક્સાઇડના વિઘટનનો અભ્યાસ કર્યો હતો. 1850માં વિલ્હેલ્મીએ ઍસિડની…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-બેઝ સંતુલન
ઍસિડ-બેઝ સંતુલન (acid-base balance) : ધમનીમાંના લોહીનું અમ્લતાપ્રમાણ (pH) 7.38થી 7.42 વચ્ચે રાખવાની વ્યવસ્થા. શરીરમાં ચયાપચયી ક્રિયાઓથી, ખોરાકમાંના પદાર્થોના શોષણથી તથા રોગો કે વિકારોને લીધે ઍસિડ અને/અથવા આલ્કલીના ઉત્પાદન, ઉત્સર્ગ (excretion) કે ચયાપચયી ઉપયોગમાં ફેરફારો થાય તો તેમના પ્રમાણમાં વધઘટ થાય છે અને લોહીનું અમ્લતાપ્રમાણ બદલાય છે તથા ક્યારેક તે…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-બેઝ સૂચકો
ઍસિડ-બેઝ સૂચકો (indicators) : નિર્બળ ઍસિડ કે નિર્બળ બેઝની પ્રકૃતિવાળો અને ઍસિડ અથવા બેઝના દ્રાવણમાં જુદા રંગો આપતો પદાર્થ. આ પદાર્થ સૂચક તરીકે ઉપયોગી નીવડવા માટે ઍસિડ કે બેઝમાંથી એકનો રંગ આપતો હોવો જોઈએ. વળી આ રંગ બને તેટલો ઘેરો હોય તે જરૂરી છે, જેથી દ્રાવણના pHને અસર ન કરે…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-વર્ષા
ઍસિડ-વર્ષા (acid rain) : ઍસિડનો વરસાદ. આ વરસાદના પાણીનો pH 5.6 કરતાં ઓછો હોય છે. સલ્ફ્યુરિક ઍસિડ અને નાઇટ્રિક ઍસિડ ઍસિડ-વર્ષાના મુખ્ય બે ઘટકો છે. આ બંને ઍસિડોનો ગુણોત્તર સલ્ફર અને નાઇટ્રોજનના ઑક્સાઇડોના ઉત્સર્જનના પ્રમાણ પર આધાર રાખી બદલાતો રહે છે. આ ઑક્સાઇડો મુખ્યત્વે અશ્મી-બળતણ, ધાતુ ગાળવાનાં કારખાનાંઓ, વિદ્યુત-ઊર્જામથકો, રસ્તા…
વધુ વાંચો >ઍસિડ હેલાઇડ
ઍસિડ હેલાઇડ (acid halide) : હેલોકાર્બોનિલ સમૂહ ધરાવતાં સૂત્રવાળાં કાર્બનિક તટસ્થ સંયોજનો. (R = એલિફૅટિક/એરોમૅટિક ભાગ, X = Cl, Br, I, F). કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડની ફૉસ્ફરસ હેલાઇડ (PCl3, PCl5) કે થાયૉનિલ ક્લોરાઇડ (SOCl2) સાથેની પ્રક્રિયાથી -OH સમૂહનું ક્લોરાઇડ વડે પ્રતિ-સ્થાપન થતાં આ સંયોજનો મળે છે; દા.ત., ઍસિડ હેલાઇડ રંગવિહીન, તીવ્ર વાસવાળા,…
વધુ વાંચો >ઍસિડિક અગ્નિકૃત ખડકો
ઍસિડિક અગ્નિકૃત ખડકો : અગ્નિકૃત ખડકોનો 66 ટકાથી વધુ સિલિકા ધરાવતો પ્રકાર. સિલિકાના પ્રમાણ અનુસાર અગ્નિકૃત ખડકોના ઍસિડિક, સબ-ઍસિડિક, બેઝિક અને અલ્ટ્રાબેઝિક એમ વર્ગો પાડવામાં આવ્યા છે. હેચ નામના ખડકવિદ દ્વારા સિલિકાના પ્રમાણ પર આધારિત આ વર્ગીકરણ યોજવામાં આવ્યું છે. અંત:કૃત ખડકો પૈકી ગ્રૅનાઇટ અને જ્વાળામુખી ખડકો પૈકી રહાયોલાઇટ ઍસિડિક…
વધુ વાંચો >ઍસિડિક લાવા
ઍસિડિક લાવા : વધુ સિલિકાદ્રવ્ય ધરાવતો લાવા. પૃથ્વીના પોપડાના પડમાં ક્યારેક થતી રહેતી વિક્ષેપજન્ય અસરોને કારણે ત્યાં રહેલા જે તે ખડકો પીગળી જઈ તૈયાર થતો ભૂરસ મૅગ્મા તરીકે અને તે જ્યારે ભૂપૃષ્ઠ પર નીકળી આવે ત્યારે લાવા તરીકે ઓળખાય છે. લાવા(કે મૅગ્મા)ના ઍસિડિક કે બેઝિક હોવાનો આધાર તે જેમાંથી ઉદભવે…
વધુ વાંચો >એસિરિયન સંસ્કૃતિ
એસિરિયન સંસ્કૃતિ : મેસોપોટેમિયાનો એક ભૌગોલિક પ્રદેશ. તે બૅબિલૉનથી આશરે 980 કિમી. ઉત્તરે આવેલો છે. પ્રાચીન કાળમાં યુફ્રેટીસ અને ટાઇગ્રિસ નદીઓના તટપ્રદેશ પર જે સંસ્કૃતિનો વિકાસ થયો તે મેસોપોટેમિયા(બે નદીઓ વચ્ચેનો પ્રદેશ)ની સંસ્કૃતિ તરીકે ઓળખાય છે. અહીં વસતી પ્રજાનો મુખ્ય દેવ ‘અસુર’ હતો. તેના નામ ઉપરથી આ લોકો એસિરિયન કહેવાતા.…
વધુ વાંચો >ઍસિસ્ટેસિયા
ઍસિસ્ટેસિયા : વનસ્પતિઓના ઍકેન્થેસી કુળમાં આવેલી એક શોભન પ્રજાતિ. તે શાકીય કે ઉપક્ષુપ (undershrub) જાતિઓ ધરાવે છે અને તેનું વિતરણ ઉષ્ણકટિબંધીય એશિયા અને આફ્રિકામાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની લગભગ આઠ જેટલી જાતિઓ થાય છે અને તેમાં Asystasia bella Benth. & Hook. f. નામની એક દક્ષિણ આફ્રિકાની જાતિનો પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો…
વધુ વાંચો >એ.સી.ટી.એચ.
એ.સી.ટી.એચ. : અગ્ર પીયૂષિકા (pituitary) ગ્રંથિનો અધિવૃક્કબાહ્યક(adrenal cortex) માટેનો ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ (adreno-corticotrophichormone, ACTH). 39 ઍમિનો ઍસિડપેપ્ટાઇડવાળો અને 45,000 અણુભારવાળો તેનો અણુ પ્રોએપિયોમિલેનોકોર્ટિન નામના એક મોટા અણુમાંથી બને છે. તેના ઍમિનો-ટર્મિનલ દ્વારા તે અધિવૃક્ક-બાહ્યકમાંથી ગ્લુકોકોર્ટિકોઇડ, મિનરલોકોર્ટિકોઇડ અને એન્ડ્રોજેનિક સ્ટીરૉઇડ જૂથના અંત:સ્રાવોનો લોહીમાં પ્રવેશ વધારે છે. તે નિશ્ચિત સ્વીકારો (receptors) સાથે જોડાઈને…
વધુ વાંચો >