૩.૧૫
એકરૂપતાવાદથી એકલૉગ્ઝ
એકરૂપતાવાદ
એકરૂપતાવાદ (uniformitarianism) : ભૂસ્તરશાસ્ત્રના મૂલાધારસ્વરૂપ એક સંકલ્પના. આ સંકલ્પના અનુસાર આજે જે ભૂસ્તરીય પ્રવિધિઓ કાર્યરત છે તે ભૂતકાળમાં પણ કાર્યરત હતી અને ભૂતકાળની જેમ આજે પણ તેનાં પરિણામરૂપ પરિવર્તનો આપ્યે જાય છે તેમ માનવામાં આવે છે. તમામ ભૂસ્તરીય પ્રવિધિઓ એકસરખા દરથી કે એકસરખી ઉગ્રતાથી દરેક વખતે કાર્યાન્વિત રહેવી જ જોઈએ…
વધુ વાંચો >એકર્ટ, જોહન પ્રેસ્પર
એકર્ટ, જોહન પ્રેસ્પર (જ. 9 એપ્રિલ 1919, પેન્સિલવેનિયા, યુ. એસ. એ. અ. 3 જૂન 1995 પેન્સિલવેનિયા, યુ. એસ. એ.) : ઇલેક્ટ્રૉનિક અંકીય (digital) કમ્પ્યૂટરનો સહશોધક અમેરિકન ઇજનેર. પેન્સિલવેનિયા યુનિવર્સિટીમાંથી ઇજનેરની પદવીઓ મેળવીને (1941, 1943) તેમણે ભૌતિકશાસ્ત્રી જે. ડબ્લ્યૂ. મોકલીના સહયોગમાં ઇલેક્ટ્રૉનિક ન્યુમેરિકલ ઇન્ટિગ્રેટર ઍન્ડ કેલ્ક્યુલેટર(ENIAC)ની ડિઝાઇન નક્કી કરીને તેનું નિર્માણ…
વધુ વાંચો >એક્લકંટો
એક્લકંટો : જુઓ શતાવરી.
વધુ વાંચો >એકલ-ચરમાવસ્થા
એકલ-ચરમાવસ્થા (monoclimax) : જીવનસંઘર્ષનો સફળ સામનો કરી ઉજ્જડ નિકેત(niche)માં વનસ્પતિ-સમાજ દ્વારા કાયમ પ્રસ્થાપિત થવાની પરિઘટના. સંક્રમણકાળ દરમિયાન પ્રભાવ ધરાવ્યા પછી કાળક્રમે તે ગુમાવતાં વનસ્પતિ-સમાજમાં એક સભ્યનું સ્થાન બીજા સભ્યો લે છે. છેવટે પર્યાવરણ સાથે બધી રીતે અનુકૂલન પામેલા વનસ્પતિ-સમાજના સભ્યો ત્યાં સ્થાયી બને છે. આ વિચારધારાના આદ્યપ્રવર્તક ક્લિમેન્ટ્સ હતા. તેમના…
વધુ વાંચો >એકલવ્ય
એકલવ્ય : મહાભારતનું એક પાત્ર. નિષાદોના રાજા હિરણ્યધનુનો પુત્ર. સત્યવાદી, નિષ્ઠાવાન, વિદ્યાવ્યાસંગી. દ્રોણાચાર્ય હસ્તિનાપુરમાં સૂતપુત્ર કર્ણ સહિત કૌરવો અને પાંડવોને શસ્ત્રાસ્ત્રવિદ્યા શીખવતા હતા. એમની આચાર્ય તરીકેની ખ્યાતિ ચોમેર ફેલાતાં દૂર દેશાવરોથી હજારો રાજાઓ અને રાજપુત્રો દ્રોણાચાર્ય પાસે ધનુર્વેદનું શિક્ષણ લેવા આવવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે નિષાદરાજ હિરણ્યધનુનો પુત્ર એકલવ્ય પણ વિદ્યાર્જન…
વધુ વાંચો >એકલવ્ય ઍવૉર્ડ
એકલવ્ય ઍવૉર્ડ : ભાઈઓ માટેની રાષ્ટ્રીય ખોખો હરીફાઈમાં શ્રેષ્ઠ દેખાવ કરનાર રમતવીરને ખોખો ફેડરેશન ઑવ્ ઇન્ડિયા તરફથી દર વર્ષે અપાતો એવૉર્ડ (પુરસ્કાર). ખોખોની રમતનો વિકાસ થાય, ટેકનિક ખીલે તથા ઉત્તમ ખેલાડી બનવા માટે પ્રેરણા મળે તે ઉદ્દેશથી આ એવૉર્ડ 1964ની સાલથી દર વર્ષે શ્રેષ્ઠ ખોખો ખેલાડીને બહુમાન રૂપે અપાય છે.…
વધુ વાંચો >એકલિંગજી
એકલિંગજી : મેવાડના રજપૂતોના કુળદેવ ગણાતા મહાદેવ. મેવાડ-રાજસ્થાનમાં ઉદેપુરથી નાથદ્વારા તરફ પહાડી ઉપરથી પસાર થતાં 21 કિમી.ના અંતરે માર્ગમાં ‘એકલિંગજી’ સંજ્ઞાક ભગવાન શંકરનું ચતુર્મુખ લિંગ જેમાં છે તેવું શિવાલય આવે છે. ત્યાં એક નાનું કિલ્લેબંધ ગામ જ એ સંજ્ઞાથી વસી ગયું છે, જેને ‘એકલિંગગઢ’ કહેવામાં આવે છે. બે પહાડીઓના અંતરાલમાં…
વધુ વાંચો >એકવીસ સેન્ટિમીટર વિકિરણ
એકવીસ સેન્ટિમીટર વિકિરણ : આંતરતારકીય અવકાશમાં તટસ્થ હાઇડ્રોજન દ્વારા 21 સેમી. તરંગલંબાઈએ થતું પ્રકાશનું લાક્ષણિક ઉત્સર્જન અથવા અવશોષણ. આપણા તારાવિશ્વમાં આવેલા ગરમ તેમજ ઠંડા હાઇડ્રોજનના જથ્થા ધરાવતા પ્રદેશોને H π અને H I કહેવામાં આવે છે. H Iવાળા શિથિલ હાઇડ્રોજનના પરમાણુઓના ઇલેક્ટ્રૉનની ભ્રમણધરી પ્રોટૉનની ભ્રમણધરીને સમાંતર હોય છે. સામાન્ય રીતે…
વધુ વાંચો >એકાક્ષ ખનિજ
એકાક્ષ ખનિજ : જુઓ ઑપ્ટિક અક્ષ.
વધુ વાંચો >એ. કાનન
એ. કાનન (જ. 18 જૂન 1920 ચેન્નાઇ, તમિલનાડુ: અ. 12 સપ્ટેમ્બર 2004 કોલકાતા, પશ્ચિમ બંગાળ) : પ્રસિદ્ધ ભારતીય સંગીતકાર. જન્મ ચેન્નઈ(મદ્રાસ)ના એક ધાર્મિક પરિવારમાં. બાળપણથી જ તેમણે શ્રી લાનૂ બાબુરામ પાસેથી શાસ્ત્રીય સંગીતનું શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. 1943માં કૉલકાતા ગયા. ત્યાં પ્રસિદ્ધ ગાયક ગિરજાશંકર ચક્રવર્તીએ તેમને સંગીતનો આગળ અભ્યાસ કરાવ્યો. ત્યારબાદ…
વધુ વાંચો >ઍક્ટિનોમાયકોસિસ
ઍક્ટિનોમાયકોસિસ : Actinomycosis israelli અને A. bovis નામના જીવાણુઓથી મનુષ્ય તથા અન્ય પ્રાણીઓને થતા રોગો. આ જીવાણુઓના ગ્રામ ધન, દંડાણુ અથવા શાખાયુક્ત ઉચ્ચ જીવાણુઓ એમ પ્રકારો છે. તે મનુષ્યો તથા અન્ય પુખ્ત પ્રાણીઓના શરીરમાં પરોપજીવી તરીકે રહે છે અને પેશીજળમાં સલ્ફરયુક્ત કણોનું ઉત્પાદન કરે છે. 50 % દરદીઓમાં તેનો ચેપ…
વધુ વાંચો >ઍક્ટિનોમાયસીટ
ઍક્ટિનોમાયસીટ : લાંબા તંતુમય કોષો અથવા કવકતંતુવાળા (hyphae), સ્કિઝોમાયસીટ વર્ગના બૅક્ટેરિયા. ફૂગના જેવા દેખાતા આ બૅક્ટેરિયા સામાન્યપણે શાખાપ્રબંધિત હોય છે. કુદરતમાં તે સારી રીતે પ્રસરેલા હોય છે. મુખ્યત્વે તે વાયુજીવી (aerobic) હોય છે. જોકે કેટલાક અવાયુજીવી પણ છે. કવકતંતુઓ 1.5 m કદ કરતાં વધારે લાંબા હોતા નથી. તે કૉનિડિયા કે…
વધુ વાંચો >ઍક્ટિનૉમિટર
ઍક્ટિનૉમિટર (actinometer) : સૂર્યમાંથી કે કૃત્રિમ પ્રકાશસ્રોતમાંથી આવી રહેલાં વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણની રાસાયણિક ફેરફાર પેદા કરવાની શક્તિ માપવા માટેનું એક સાધન. આવી શક્તિને પ્રકાશરસોત્ક્રિય ગુણધર્મ (actinic property) કહે છે. પ્રકાશરસોત્ક્રિય વિકિરણની મર્યાદા અલ્ટ્રાવાયોલેટથી ઇન્ફ્રારેડ સુધીની છે. ઍક્ટિનૉમિટરનો મુખ્ય ઉપયોગ ફોટોગ્રાફીમાં પ્રકાશની તીવ્રતા માપવા માટે કરવામાં આવે છે. તેથી તેને લાઇટમિટર કે…
વધુ વાંચો >ઍક્ટિનોલાઇટ
ઍક્ટિનોલાઇટ : ઍમ્ફિબૉલ વર્ગનો ખડક. રા. બં. : Ca2(MgFe)5 Si8O22(OH)2. સ્ફ. વ. : મૉનોક્લિનિક. સ્વ. : લાંબા સ્ફટિક, પાનાકાર, તંતુમય, વિકેન્દ્રિત અથવા દાણાદાર. રં. : આછા લીલાથી કાળાશ પડતો લીલો અથવા કાળો. સં. : પ્રિઝમ સ્વરૂપને સમાંતર, બે સંભેદ વચ્ચેનો ખૂણો આશરે 56o. ચ. : કાચમય. ભં. સ. : ખરબચડીથી…
વધુ વાંચો >ઍક્યુપંક્ચર
ઍક્યુપંક્ચર : આશરે 5,000 વર્ષ જૂની અને ચીનમાં સૌથી વધુ વિકાસ પામેલી ઉપચારપદ્ધતિ. તેમાં ખાસ પ્રકારની બનાવેલી સોય દર્દીના શરીરમાં ભોંકી દર્દીનો રોગ દૂર કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિના સિદ્ધાંત પ્રમાણે શરીરના જીવનશક્તિ તરીકે ઓળખાતા પ્રવાહમાં કોઈ અવરોધ પેદા થાય ત્યારે રોગ થાય છે. આથી જો આ અવરોધને દૂર કરવામાં…
વધુ વાંચો >ઍક્યુપ્રેશર
ઍક્યુપ્રેશર : હથેળીમાં કે પગના તળિયામાં આવેલાં અમુક બિંદુઓને દબાવીને કેટલાક રોગોનો ઉપચાર કરવાની વિશિષ્ટ પદ્ધતિ. આ પદ્ધતિમાં શરીરમાં વિદ્યુતપ્રવાહ રૂપે ચેતના પેદા થાય છે એમ માનવામાં આવે છે અને તેને વહન કરનાર વિવિધ માર્ગો મેરિડિયન્સ તરીકે ઓળખાય છે. ચેતનાનો આ પ્રવાહ શરીરમાં બરાબર ફરતો રહે ત્યાં સુધી શરીર તંદુરસ્ત…
વધુ વાંચો >ઍક્રાસ એલ.
ઍક્રાસ, એલ. (Achras, L.) : જુઓ રાયણ અને ચીકુ.
વધુ વાંચો >ઍક્રોક્લિનિયમ
ઍક્રોક્લિનિયમ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની એક પ્રજાતિ. Acroclinium roseum Hook. (ગુ. રંગોળી) શિયાળામાં સહેલાઈથી વવાતી નીચાથી મધ્યમ ઊંચાઈવાળી જાતિ છે. તે સાદાં, સીધાં અને ચમચા આકારનાં અસંખ્ય પર્ણો ધરાવે છે. સફેદ, ગુલાબી કે વિવિધરંગી પુષ્પો સ્તબક (capitulum) પ્રકારના પુષ્પવિન્યાસમાં પરિણમે છે. પુષ્પવિન્યાસનો રંગ અને આકાર તોડ્યા પછી…
વધુ વાંચો >ઍક્રોપોલિસ
ઍક્રોપોલિસ : દેવ-દેવીઓનાં ભવ્ય સુંદર મંદિરો, રાજાઓનાં મહાલયો અને જાહેર ઇમારતોવાળું, 350 મી. લાંબા, 150 મી. પહોળા અને 45 મી. ઊંચા ખડકવાળી 91 મી. ઊંચી ટેકરી ઉપર આવેલ દુર્ગ સહિતનું પ્રાચીન ગ્રીક પવિત્ર સ્થળ. ઈ. પૂ. 4000 વર્ષ જેટલા પ્રાચીન આ સ્થળેથી પાષાણયુગના પાછળના સમયનાં માટીનાં વાસણો તથા હથિયારોના અવશેષો…
વધુ વાંચો >એકલૉગ
એકલૉગ (eclogue) : સંવાદ કે એકોક્તિ રૂપે રચાયેલું લઘુ કે દીર્ઘકાવ્યનો એક ભાગ હોય તેવું અંગ્રેજી ગોપકાવ્ય. તેનો શબ્દશ: અર્થ સંચય થાય છે. ઈ. ત્રીજી સદીમાં થઈ ગયેલા ગ્રીક કવિ થિયોક્રિટસ દ્વારા એકલૉગનાં સ્વરૂપગત લક્ષણો રૂઢ થયાં. થિયોક્રિટસે પોતાનું જીવનદર્શન પ્રકૃતિવર્ણનની પડછે મૂક્યું છે. ગ્રામપ્રદેશના ઉલ્લાસમય જીવનને એકોક્તિ કે સંવાદ…
વધુ વાંચો >