૨૫-૧૯

હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)થી હેરુક

હેમંતકુમાર

હેમંતકુમાર (જ. 16 જૂન 1920, બનારસ; અ. 27 સપ્ટેમ્બર 1989, કોલકાતા) : પાર્શ્ર્વગાયક, સંગીતકાર, ચિત્રનિર્માતા. પિતા કાલિદાસ મુખોપાધ્યાય બ્રિટિશ કંપનીમાં કારકુન હતા. માતા કિરણબાલા. બંગાળીમાં હેમંત મુખોપાધ્યાય અને હિંદીમાં હેમંતકુમાર તરીકે ખ્યાતનામ. આ ગાયક–સંગીતકારે બંને ભાષાઓમાં યાદગાર ગીતો આપ્યાં છે. ગાયન અને સંગીતનિર્દેશન બંને ક્ષેત્રે તેમનું ઉમદા પ્રદાન છે. હેમંતકુમાર…

વધુ વાંચો >

હેમાદ્રિ

હેમાદ્રિ : આયુર્વેદિક ટીકાકાર. આયુર્વેદના પ્રાચીનતમ સાહિત્યમાં ‘બૃહદ્ત્રયી’ ગ્રંથોમાંના એક ‘અષ્ટાંગહૃદય’(લેખક : મહર્ષિ વાગ્ભટ્ટ)ના ગ્રંથ ઉપર હેમાદ્રિએ ‘આયુર્વેદ રસાયન’ નામની સુંદર ટીકા ઈ. સ. 1271થી 1309ની વચ્ચે લખી છે. શ્રી હેમાદ્રિ દક્ષિણ ભારતમાં સંસ્કૃત સાહિત્યના ઇતિહાસમાં ખૂબ પ્રસિદ્ધ મહા પંડિત ગણાય છે; જેમણે ઉપર્યુક્ત ટીકા ઉપરાંત ‘ચતુર્વર્ગ ચિન્તામણિ’ નામનો બીજો…

વધુ વાંચો >

હેમામાલિની

હેમામાલિની (જ. 16 ઑક્ટોબર 1948, અમ્મનકુડી, ત્રિચી, તામિલનાડુ) : ભારતીય નૃત્યાંગના, અભિનેત્રી અને રાજકારણી. હિંદી ચલચિત્રજગતમાં વૈજયંતીમાલા પછી સૌથી વધુ સફળતા મેળવનાર દક્ષિણ ભારતીય અભિનેત્રી હેમામાલિનીની પહેલાં નૃત્યાંગના અને પછી અભિનેત્રીની કારકિર્દી ઘડવામાં તેમનાં માતા સ્વ. જયા ચક્રવર્તીનો બહુ મોટો ફાળો રહ્યો છે. હેમાએ માત્ર આઠ વર્ષની ઉંમરે પિતા વી.…

વધુ વાંચો >

હેમિલ્કાર બર્કા

હેમિલ્કાર બર્કા (જ. ઈ. પૂ. 285; અ. ઈ. પૂ. 228) : કાર્થેજનો જાણીતો સેનાપતિ અને રાજપુરુષ, સેનાપતિ હેનિબાલનો પિતા. ઈ. પૂ. 246–241 દરમિયાન સિસિલીમાં રોમનો સામેના પ્રથમ પ્યુનિક યુદ્ધ દરમિયાન તેઓ સેનાપતિ હતા. તેમણે જમીન ઉપરથી લડાઈમાં એવું સખત દબાણ કર્યું કે રોમનોએ નવો નૌકાયુદ્ધનો મોરચો ખોલવો પડ્યો. હેમિલ્કારનું લશ્કર…

વધુ વાંચો >

હૅમિલ્ટન (Hamilton)

હૅમિલ્ટન (Hamilton) : (1) ઑસ્ટ્રેલિયાના વિક્ટોરિયા રાજ્યમાં આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 37° 45´ દ. અ. અને 142° 02´ પૂ. રે.. તે મેલબૉર્નથી પશ્ચિમ તરફ આશરે 200 કિમી. અંતરે ગ્રેન્જ બર્ન નદીના કાંઠે વસેલું છે. તેની આજબાજુના પ્રદેશમાં ઢોર અને ઘેટાંનો ઉછેર થાય છે. અહીં ધાન્ય તેમજ તેલીબિયાંના કૃષિપાકો ઉગાડાય…

વધુ વાંચો >

હેમિલ્ટન ઍલેક્ઝાન્ડર કૅપ્ટન

હેમિલ્ટન, ઍલેક્ઝાન્ડર કૅપ્ટન (જ. 1762; અ. 30 ડિસેમ્બર 1824) : ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની લશ્કરી સેવામાં કૅપ્ટન. ત્યાંથી ઇંગ્લૅન્ડ પાછા ફર્યાની તારીખ નોંધાયેલી નથી. તેમણે બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ તથા પૅરિસમાં સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કર્યો. અમીન્સની સંધિ પછી, બીજી વાર ઇંગ્લૅન્ડને ફ્રાન્સ સાથે લડાઈ થઈ ત્યારે તેમને પૅરિસમાં અટકાયતમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. તેમણે ફ્રેન્ચ…

વધુ વાંચો >

હેમિલ્ટન વિલિયમ રૉવન (સર)

હેમિલ્ટન, વિલિયમ રૉવન (સર) [જ. 3 ઑગસ્ટ 1805, ડબ્લિન (આયર્લૅન્ડ); અ. 2 સપ્ટેમ્બર 1865, ડબ્લિન] : આયર્લૅન્ડના ન્યૂટન તરીકે ખ્યાતનામ, અનેક ભાષાઓના જાણકાર અને મહાન ગણિતશાસ્ત્રી. વિલિયમ રૉવન હેમિલ્ટન (સર) ત્રણ વર્ષની ઉંમરે તેમણે અસાધારણ પ્રતિભા દર્શાવી હતી. પાંચ વર્ષની ઉંમરે તે લૅટિન, ગ્રીક અને હિબ્રૂ વાંચી શકતા અને ભાષાંતર…

વધુ વાંચો >

હેમિંગ્વે અર્નેસ્ટ

હેમિંગ્વે, અર્નેસ્ટ (જ. 21 જુલાઈ 1899, ઑક પાર્ક, ઇલિનોઇસ, યુ.એસ.; અ. 2 જુલાઈ 1961, કેટયસ, ઇડાહો) : અમેરિકન નવલકથાકાર તેમજ વાર્તાકાર. સાહિત્યકાર ઉપરાંત તેમના રોમાંચકારી વ્યક્તિત્વે વિશાળ જનસમાજ પર પ્રભાવ પાડ્યો હતો. તેઓ પત્રકાર હતા અને એક અચ્છા શિકારી હતા. 1954ના સાહિત્ય માટેના નોબેલ પારિતોષિકના તેઓ વિજેતા હતા. તેમની જાણીતી…

વધુ વાંચો >

હેમુ

હેમુ (અ. 5 નવેમ્બર 1556, દિલ્હી) : સૂરવંશના દિલ્હીના સુલતાન આદિલશાહ(1554–56)નો હિંદુ વજીર અને શૂરવીર સેનાપતિ. તે રેવાડીનો વતની અને ધૂસર જ્ઞાતિનો વણિક હતો. તે ગરીબ કુટુંબમાં જન્મ્યો હતો અને કરિયાણાની દુકાન ચલાવતો હતો. સૂરવંશના સુલતાન ઇસ્લામશાહે (1545–1554) તેને દિલ્હીના બજારોના પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડન્ટ (શહના) નીમી દારોગા-ઈ-ડાક-ચૉકી અને લશ્કરના સેનાપતિ તરીકે…

વધુ વાંચો >

હેમેટાઇટ

હેમેટાઇટ : આર્થિક દૃષ્ટિએ અત્યંત મહત્વ ધરાવતું લોહઅયસ્ક. રાસા. બં. : Fe2O3. તેના શુદ્ધતમ સ્વરૂપમાં તે 70 % લોહમાત્રા ધરાવતું હોય છે. સ્ફ. વ. : હેક્ઝાગોનલ. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો પાતળાથી જાડા મેજ આકાર, રહોમ્બોહેડ્રલ, પિરામિડલ, ભાગ્યે જ પ્રિઝમેટિક. મેજ આકાર સ્ફટિકો ક્યારેક ગુલાબની પાંખડીઓ જેવી ગોઠવણીમાં મળતા હોઈ તેને…

વધુ વાંચો >

હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides)

Feb 19, 2009

હેબ્રાઇડ્ઝ (ટાપુઓ) (Hebrides) : સ્કૉટલૅન્ડના મુખ્ય ભૂમિભાગથી વાયવ્ય તરફ આવેલો ટાપુસમૂહ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 56° 30´થી 58° 30´ ઉ. અ. અને 5° 30´થી 7° 30´ પ. રે. વચ્ચેનો અંદાજે 14,763 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ ટાપુસમૂહમાં આશરે 500 જેટલા ટાપુઓ આવેલા છે, તે પૈકીના માત્ર 100થી…

વધુ વાંચો >

હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ)

Feb 19, 2009

હેમગર્ભ પોટલી રસ (રસૌષધિ) : આયુર્વેદની રસ-ઔષધિ પ્રકારની એક વિશિષ્ટ ઔષધિ. તે રસવિજ્ઞાનના અમૂલ્ય ઔષધિરત્નોમાંનું એક ઉત્તમ રત્ન છે. આ એક જ નામની ઔષધિના વિવિધ રસગ્રંથોમાં તેમાં પડનારા દ્રવ્યોના પ્રકાર અને તેમની લેવાતી માત્રાની વિવિધતાને કારણે લગભગ 10થી પણ વધુ પ્રકાર જોવા મળે છે. એકલા ‘આર્યભિષક’ ગ્રંથમાં તેના 10 પ્રકાર…

વધુ વાંચો >

હેમચંદ્રાચાર્ય

Feb 19, 2009

હેમચંદ્રાચાર્ય [જ. ઈ. સ. 1089, કાર્તિકી પૂર્ણિમા; ધંધૂકા, જિ. અમદાવાદ; અ. ઈ. સ. 1173, પાટણ (ઉ.ગુ.)] : કલિકાલસર્વજ્ઞ મહાન જૈનાચાર્ય. મોઢ વણિક જ્ઞાતિમાં જન્મ. દીક્ષા પૂર્વેનું મૂળ નામ ચંગદેવ. માતાનું નામ પાહિણી અને પિતાનું નામ ચાચિગ. સંસ્કૃત કવિઓની પરંપરા મુજબ હેમચંદ્રાચાર્યે પણ પોતાના અંગત જીવન વિશે કોઈ જ માહિતી નોંધી…

વધુ વાંચો >

હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી

Feb 19, 2009

હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી : ઉત્તર ગુજરાતના ત્રણ જિલ્લાઓ માટે સ્થાપવામાં આવેલી યુનિવર્સિટી. મૂળ નામ ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી; પરંતુ વર્ષ 2003માં તેને ‘હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી’ એવું નવું નામ આપવામાં આવ્યું. હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી ગુજરાત સરકારે રાજ્યમાં ઉચ્ચશિક્ષણના વિકાસની સમીક્ષા તેમજ યુનિવર્સિટીઓના કાર્યક્ષેત્ર અને સુચારુ આયોજન માટે પ્રો. વી.…

વધુ વાંચો >

હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ

Feb 19, 2009

હેમચંદ્રીય પ્રાકૃત વ્યાકરણ : પ્રાચીન ભારતીય પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ. આચાર્ય હેમચંદ્રે આચાર્ય પાણિનિની સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણની ‘અષ્ટાધ્યાયી’ને સરળ રીતે રજૂ કરવા પ્રયત્ન કર્યો અને રાજા સિદ્ધરાજની પ્રેરણાથી સંસ્કૃત ભાષાનું વ્યાકરણ ‘સિદ્ધહેમ’ વ્યાકરણ અથવા ‘હૈમશબ્દાનુશાસન’માં રજૂ કર્યું. પાણિનિએ પ્રશિષ્ટ સંસ્કૃત ભાષાના વ્યાકરણથી વેદની ભાષાના વ્યાકરણના નિયમો અલગ પડતા હતા તે નિયમો…

વધુ વાંચો >

હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate)

Feb 19, 2009

હેમન્ડ–અભિધારણા (Hammond postulate) : રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની બાબતમાં ક્રિયાશીલતા (reactivity) તથા ચયનાત્મકતા (વરણાત્મકતા, selectivity) વચ્ચેનો સંબંધ દર્શાવતી અભિધારણા. હેમન્ડે 1955માં તે રજૂ કરી હતી. તેને હેમન્ડલેફ્લર અભિધારણા પણ કહે છે. કોઈ પણ રાસાયણિક પ્રક્રિયામાં એક અગત્યની બાબત એ નીપજોને પ્રક્રિયકોથી અલગ પાડતો એક ઊર્જા-અંતરાય (energy barrier) છે. પ્રક્રિયકોએ નીપજોમાં ફેરવાવા માટે…

વધુ વાંચો >

હેમન્ત ઋતુ

Feb 19, 2009

હેમન્ત ઋતુ : ભારતના ષટ્ઋતુચક્રમાં પહેલી ઋતુ. ભારતની ભૌગોલિક અને સાંસ્કૃતિક સ્થિતિને અનુલક્ષીને શિયાળો, ઉનાળો અને ચોમાસુ ત્રણ ઋતુઓ મુખ્ય છે. આ ત્રણ ઋતુઓને પેટાવિભાગોમાં વહેંચી છ ઋતુઓ માનવામાં આવે છે. આ છ ઋતુઓ આ પ્રમાણે છે – હેમન્ત, શિશિર, વસંત, ગ્રીષ્મ, વર્ષા અને શરદ. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં તે નવેમ્બર, ડિસેમ્બર…

વધુ વાંચો >

હેમન્સ કૉર્નેલી

Feb 19, 2009

હેમન્સ, કૉર્નેલી (જ. 28 માર્ચ 1892, ઘેન્ટ, બેલ્જિયમ; અ. 18 જુલાઈ 1968) : સન 1938ના આયુર્વિજ્ઞાન અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. તેમને આ સન્માન શ્વસનક્રિયાના નિયમનમાં શીર્ષધમની-વિવર (carotid sinus) અને મહાધમની(aorta)માંની ક્રિયાપ્રવિધિઓ દ્વારા ભજવાતા ભાગને શોધી કાઢવા માટે મળ્યું હતું. મહાધમની અને શીર્ષધમની(carotid artery)ના ફૂલેલા પોલાણ – વિવર – જેવા…

વધુ વાંચો >

હૅમરશીલ્ડ દાગ

Feb 19, 2009

હૅમરશીલ્ડ, દાગ (જ. 29 જુલાઈ 1905, જૉનકૉપિંગ, સ્વીડન; અ. 18 સપ્ટેમ્બર 1961, એન્ડોલા (Ndola) પાસે, ઉત્તર રહોડેશિયા હવે ઝામ્બિયા) : સ્વીડનના અર્થશાસ્ત્રી, રાજદ્વારી પુરુષ, રાષ્ટ્રસંઘના બીજા સેક્રેટરી-જનરલ અને વર્ષ 1961ના વિશ્વશાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના મરણોત્તર વિજેતા. દાગ હૅમરશીલ્ડ સ્વીડનના પૂર્વપ્રધાનમંત્રી જાલ્મર હૅમરશીલ્ડ(1914–17)ના પુત્ર. ઉપસાલા અને સ્ટૉકહોમ યુનિવર્સિટીઓમાં ઉચ્ચ અભ્યાસ કર્યો…

વધુ વાંચો >

હેમલતા તેન્નાટી

Feb 19, 2009

હેમલતા તેન્નાટી (જ. 15 નવેમ્બર 1938, નિમ્માલુલુ, જિ. ક્રિશ્ર્ના, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખિકા. સામાન્ય રીતે તેઓ લતા તરીકે જાણીતાં છે. તેઓ વિજયવાડામાં સ્થાયી થયાં. તેમણે પરંપરાગત શિક્ષણ મેળવ્યું નથી, પરંતુ ખાનગી શિક્ષકો દ્વારા તેમણે તેલુગુ અને સંસ્કૃત સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ઘણી નાની વયે તેમણે ‘શિલાહૃદયમ્’ નામક નાટિકા આપી, જે…

વધુ વાંચો >