૨૦.૧૬
વિલ્કિન્સનનું ઉદ્દીપક (Wilkinson’s catalyst)થી વિશિષ્ટ ઉષ્મા (specific heat)
વિવર્તન
વિવર્તન : રંધ્ર-રેખા છિદ્ર(slit)ની ધાર જેવા અંતરાય (નડતર) આસપાસ પ્રકાશ-તરંગની વાંકા વળવાની ઘટના. દૂરના પ્રકાશ-ઉદ્ગમ સામે બે પાસપાસેની આંગળીઓની ચિરાડમાંથી જોતાં વિવર્તનની ઘટના જોવા મળે છે અથવા શેરી-પ્રકાશ સામે સુતરાઉ કાપડની છત્રીમાંથી જોતાં વિવર્તનની ઘટનાનો ખ્યાલ આવે છે. વિવર્તનની અસરો સામાન્ય રીતે ખૂબ જ નાની હોય છે. તેથી કાળજીપૂર્વક તેનું…
વધુ વાંચો >વિવર્તન-ગ્રેટિંગ
વિવર્તન–ગ્રેટિંગ : સમાન્તર અને સરખા અંતરે ગોઠવેલી સંખ્યાબંધ ‘સ્લિટો’ની રચના અથવા વર્ણપટીય (spectral) ઘટકોનું વિભાજન કરતી રચના અથવા એકવર્ણી (monochromatic) વિકિરણનું એક અથવા વધુ દિશામાં આવર્તન કરતી રચના. NaCl જેવા સ્ફટિકમાં આવર્તક રીતે ગોઠવાયેલા પરમાણુઓ-વિકિરકો(radiators)ની ત્રિ-પરિમાણવાળી રચના પણ વિવર્તન-ગ્રેટિંગ તરીકે કાર્ય કરે છે. સ્ફટિકમાં ક્રમિક મૂળભૂત વિકિરકો વચ્ચેનું અંતર દૃશ્ય…
વધુ વાંચો >વિવર્ધન (enlargement)
વિવર્ધન (enlargement) : નાની તસવીર પરથી મોટી તસવીર કરવાની ફોટોગ્રાફીની એક પ્રક્રિયા. કૅમેરાથી તસવીર ઝડપ્યા બાદ તે તસવીર કેવી આવી છે અથવા તે કેવી દેખાય છે તે જોવાની આતુરતા સ્વાભાવિક રીતે જ દરેક તસવીરકારને હોય છે એટલે ફિલ્મ કે ફિલ્મ-રોલને ડેવલપ કર્યા પછી તૈયાર થયેલ નેગેટિવ પરથી વાસ્તવિક ચિત્ર તૈયાર…
વધુ વાંચો >વિવસ્વત્
વિવસ્વત્ : પ્રાચીન ભારતીય વેદકાલીન દેવ. ઋગ્વેદમાં વિવસ્વત્, આદિત્ય, પૂષા, સૂર્ય, મિત્ર, ભગ વગેરે ભિન્ન ભિન્ન સૌર દેવતાઓ છે. સમયના વહેણ સાથે આ ભિન્ન ભિન્ન દેવોનું સ્વતંત્ર અને વિશિષ્ટ અસ્તિત્વ લુપ્ત થતું ગયું અને આ બધાં નામ ‘સૂર્ય’-વાચક બની ગયા. ઋગ્વેદમાં સૂક્તસંખ્યાની દૃષ્ટિએ વિવસ્વત્ એક અપર દેવતા છે, પરંતુ તે…
વધુ વાંચો >વિવાગસુય
વિવાગસુય : વિવાગસુય (સં. વિપાકશ્રુત, વિપાકસૂત્ર) શ્વેતાંબર જૈનોના અંગ સાહિત્યમાં અગિયારમા સ્થાને આવે છે. જેમ છઠ્ઠા અંગ જ્ઞાતાધર્મકથામાં (જુઓ, અધિકરણ : નાયાધમ્મકહાઓ.) તેમ વિપાકશ્રુતમાં પણ પાછળથી બે શ્રુતસ્કંધોમાં વિભાગ કરી તેના બીજા શ્રુતસ્કંધનો બિનજરૂરી વિસ્તાર કર્યો છે. જૈન પરંપરામાં ચાલી આવતી દુ:ખમાં પરિણમતી મૂળ દસ કાલ્પનિક કથાઓ પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં સમાવી…
વધુ વાંચો >વિવારિની પરિવાર (Vivarini Family)
વિવારિની પરિવાર (Vivarini Family) [વિવારિની, ઍન્તોનિયો (જ. આશરે 1415, મુરાનો ? વેનિસ નજીક, ઇટાલી; અ. આશરે 1480); વિવારિની, બાર્તોલૉમ્યુ (જ. આશરે 1432, મુરાનો ? વેનિસ નજીક, ઇટાલી; અ. આશરે 1499); વિવારિની, આલ્વિસે (જ. આશરે 1446, મુરાનો ? વેનિસ નજીક, ઇટાલી; અ. આશરે 1505)] : પંદરમી સદીનો પ્રસિદ્ધ ઇટાલિયન ગૉથિક ચિત્રકાર…
વધુ વાંચો >વિવાલ્દી, ઍન્તોનિયો લુચિયો
વિવાલ્દી, ઍન્તોનિયો લુચિયો (જ. 4 માર્ચ 1678, વેનિસ, ઇટાલી; અ. 28 જુલાઈ 1741, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા) : પ્રસિદ્ધ ઇટાલિયન વાયોલિનવાદક અને સ્વરરચનાકાર; બરોક સંગીતના અંતિમ તબક્કાનો સૌથી વધુ પ્રભાવક સંગીતકાર. પિતા જિયોવાન બાત્તિસ્તા વિવાલ્દી બ્રેસ્કિયામાં હજામ હતો, પણ તે વાયોલિન સુંદર વગાડતો. તેથી સેંટ માર્કસ કથીડ્રલના ઑર્કેસ્ટ્રામાં દાખલ થવા માટે તે…
વધુ વાંચો >વિવાહલઉ
વિવાહલઉ : મધ્યકાલીન કાવ્યસાહિત્યનું એક સ્વરૂપ. મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં આખ્યાન, રાસ, પદ્યવાર્તા જેવા સાહિત્યસ્વરૂપ જેવું આ સ્વરૂપ છે. ઈ. સ. 1450થી 1550ના સમયગાળામાં અનેક જૈન-જૈનેતર કવિઓએ તે અજમાવ્યું છે. ‘વિવાહલઉ કે વેલિ’ એ લગ્નવિધિ-વિષયક ગેય રચના છે. હિન્દુ સંસ્કૃતિ મુજબ લગ્ન એ સામાજિક વ્યવસ્થાનું અતિ મહત્વનું તત્વ મનાય છે. આ…
વધુ વાંચો >વિવિધતા (જૈવ-વનસ્પતિ)
વિવિધતા (જૈવ-વનસ્પતિ) જૈવ પરિમંડળ(biosphere)માં જોવા મળતી વિવિધ પ્રકારની વનસ્પતિઓ. સજીવ સૃદૃષ્ટિમાં વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓનો સમાવેશ થાય છે. વનસ્પતિસૃદૃષ્ટિ પ્રમાણમાં મોટી હોય છે અને લગભગ ત્રણ લાખ જેટલી વનસ્પતિઓનો તેમાં સમાવેશ કરવામાં આવે છે. તેમાંથી 2.6 લાખ જેટલી વનસ્પતિઓની ઓળખવિધિ પૂર્ણ થઈ છે અને લગભગ દોઢ લાખ જેટલી ફૂગ, દગડફૂલ તથા…
વધુ વાંચો >વિવિધતીર્થકલ્પ
વિવિધતીર્થકલ્પ : જિનપ્રભસૂરિએ ભારતનાં જૈન તીર્થોની યાત્રા દરમિયાન જુદા જુદા સમયે સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં રચેલા કલ્પ. આ ગ્રંથ દિલ્હીમાં ઈ. સ. 1333માં સમાપ્ત થયો હતો. એનું નામ ‘કલ્પપ્રદીપ’ પણ છે. તેમાં ગુજરાતનાં કેટલાંક જૈન તીર્થોના કલ્પ છે; જેમ કે, શત્રુંજય, ઉજ્જયંત (ગિરનાર), અશ્વાવબોધ (ભરૂચમાં આવેલ છે.), સ્તંભનક (થામણા), અણહિલપુર તથા શંખપુર (શંખેશ્વર).…
વધુ વાંચો >વિલ્કિન્સનનું ઉદ્દીપક (Wilkinson’s catalyst)
વિલ્કિન્સનનું ઉદ્દીપક (Wilkinson’s catalyst) : કાર્બનિક રસાયણમાં હાઇડ્રોજનીકરણ (hydrogenation) માટે ઉપયોગમાં લેવાતો રહોડિયમ સંકીર્ણનો બનેલો એક અગત્યનો સમાંગ (homogeneous) ઉદ્દીપક. રાસાયણિક નામ ક્લોરોટ્રિસ (ટ્રાઇફિનાઇલફૉસ્ફિન) રહોડિયમ અથવા ટ્રિસ (ટ્રાઇફિનાઇલફૉસ્ફિન) ક્લોરોરહોડિયમ (I). સૂત્ર Rh {P(C6H5)3}3Cl. 1965માં જ્યૉફ્રે વિલ્કિન્સને (1921-1996) તેની સૌપ્રથમ શોધ કરી હોવાથી તે આ નામે ઓળખાય છે. RhCl3(aq)નાં ઇથેનોલીય દ્રાવણોનું…
વધુ વાંચો >વિલ્કિન્સ, મૉરિસ
વિલ્કિન્સ, મૉરિસ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1916, પાગારોઆ, ન્યૂઝીલૅન્ડ) : બ્રિટિશ જૈવભૌતિક વિજ્ઞાની. આખું નામ મૉરિસ હ્યુજ ફ્રેડરિક વિલ્કિન્સ. તેમણે ડી.એન.એ.ના ક્ષ-કિરણ વિવર્તનના અભ્યાસ દ્વારા ડી.એન.એ.ના આણ્વિક બંધારણ (સંરચના) માટેનું મહત્વનું સંશોધન કરી આપ્યું. જેમ્સ વૉટસન તથા સ્વ. સર ફ્રાન્સિસ ક્રીક્ધો તેમના આ સંશોધને ડી.એન.એ.નું બંધારણ નક્કી કરવામાં ખૂબ ઉપયોગી મદદ…
વધુ વાંચો >વિલ્કી, વેન્ડેલ
વિલ્કી, વેન્ડેલ (જ. 18 ફેબ્રુઆરી 1892, એલ્વુડ, ઇન્ડિયાના અમેરિકા; અ. 8 ઑક્ટોબર 1944, ન્યૂયૉર્ક શહેર) : 1940માં અમેરિકાના પ્રમુખપદ માટે રિપબ્લિકન પક્ષના નિષ્ફળ ઉમેદવાર અને એફ. ડી. રુઝવેલ્ટના પ્રતિસ્પર્ધી. તેમના પિતા વકીલ હતા. સ્નાતક થયા બાદ ઇન્ડિયાના યુનિવર્સિટીમાંથી 1916માં તેઓ કાયદાના સ્નાતક બન્યા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (191418) દરમિયાન થોડા સમય માટે…
વધુ વાંચો >વિલ્ફ્રેડ, પેરેટૉ
વિલ્ફ્રેડ, પેરેટૉ (જ. 1848, પૅરિસ; અ. 1923) : સમાજશાસ્ત્રના અભ્યાસી. પેરેટૉનો જન્મ ઇટાલિયન માતા-પિતાને ત્યાં થયો હતો. ગણિતશાસ્ત્ર અને ભૌતિકશાસ્ત્રમાં વિદ્યાભ્યાસની શરૂઆત કરીને વીસ વરસ પછી અર્થશાસ્ત્ર, રાજશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રમાં ઊંડો રસ લેવા લાગ્યા. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં લોસાને યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપકનું કામ કર્યું. સમાજશાસ્ત્રમાં યંત્રવાદી (michanistic) વિચારશાખાના સિદ્ધાંત ઉપર અગત્યનું…
વધુ વાંચો >વિલ્બરફોર્સ, વિલિયમ
વિલ્બરફોર્સ, વિલિયમ (જ. 24 ઑગસ્ટ 1759, હલ, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 29 જુલાઈ 1833, લંડન) : બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાંથી ગુલામોનો વેપાર તથા ગુલામી પ્રથા નાબૂદ કરવાની લડતનો આગેવાન. તેણે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. તે દરમિયાન ભવિષ્યનો વડો પ્રધાન વિલિયમ પિટ, ધ યંગર તેનો ગાઢ મિત્ર હતો. 1780માં વિલ્બરફોર્સ અને પિટ બંને…
વધુ વાંચો >વિલ્બાય, જૉન
વિલ્બાય, જૉન (જ. 1574, બ્રિટન; અ. 1638, બ્રિટન) : બ્રિટનના શ્રેષ્ઠ મૅડ્રિગલ-સર્જકોમાંનો એક ગણાતો સ્વર-નિયોજક. યુવાનીમાં કિટ્સન પરિવારના સંગીતકાર તરીકે તેણે નોકરી કરેલી. 1613માં આ પરિવારે તેને જમીન ભેટ આપી. તેથી તે પોતે જ નાનકડો જમીનદાર બની ગયો અને યોગક્ષેમની ચિંતા કરવાની જરૂર ન રહેતાં સંગીતસર્જનને તેણે હવે પૂરો સમય…
વધુ વાંચો >વિલ્માર્થ, ક્રિસ્ટૉફર
વિલ્માર્થ, ક્રિસ્ટૉફર (જ. 1943, અમેરિકા) : અલ્પતમવાદી શિલ્પી. અલ્પતમ પ્રયત્નો વડે તેઓ બળૂકી અભિવ્યક્તિમાં સફળ થયા છે. તેમનાં શિલ્પો મારફતે માનવીય હૂંફનો દર્શકોને સહેલાઈથી અહેસાસ થાય છે; પરંતુ આ અભિવ્યક્તિ અમૂર્ત માર્ગે થાય છે, કારણ કે તેઓ માત્ર ત્રિકોણ, પિરામિડ, વર્તુળ, દડો, પરવલય, ચોરસ, ઘન, લંબચોરસ, નળાકાર, શંકુ જેવા ભૌમિતિક…
વધુ વાંચો >વિલ્લુપુરમ્ (Villupuram)
વિલ્લુપુરમ્ (Villupuram) : તામિલનાડુ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 11° 56´ ઉ. અ. અને 79° 29´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 6,896 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઈશાનમાં તિરુનવલ્લુર, પૂર્વ તરફ બંગાળાનો ઉપસાગર, અગ્નિ તરફ કડલોર, નૈર્ઋત્ય તરફ સેલમ, પશ્ચિમે ધરમપુરી તથા વાયવ્યમાં…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, એડમન્ડ (Wilson Edmund)
વિલ્સન, એડમન્ડ (Wilson Edmund) (જ. 8 મે 1895, રેડ બૅન્ક, ન્યૂ જર્સી, યુ.એસ.; અ. 12 જૂન 1972, ટેલકોટવિલ, ન્યૂયૉર્ક) : વિવેચક, નિબંધકાર અને અગ્રણી સાહિત્યકાર. શિક્ષણ પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીમાં. 1920-21 દરમિયાન ‘વૅનિટી ફેર’ના તંત્રી તરીકે સેવા આપી. પાછળથી 1926-31 દરમિયાન ‘ધ ન્યૂ રિપબ્લિક’(The New Republic)ના સહતંત્રી તરીકે કાર્યરત રહ્યા, અને ત્યારબાદ…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, ઍલેક્ઝાંડર
વિલ્સન, ઍલેક્ઝાંડર (જ. 6 જુલાઈ 1766, પૅસ્લે, રે’ન્ફ્ર્યૂ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 23 ઑગસ્ટ 1813, ફિલાડેલ્ફિયા) : સ્કૉટલૅન્ડના પક્ષીવિદ (ornithologist) અને કવિ. તેમણે ઉત્તર અમેરિકાના પક્ષીઓ વિશે પહેલવહેલાં (pioneering) સંશોધનો કર્યાં હતાં અને ‘અમેરિકન ઑર્નિથૉલોજી’ના 9 ખંડો (1808-14) પ્રકાશિત કર્યા હતા. આમ, તેઓ અમેરિકીય પક્ષીવિદ્યાના સ્થાપક તરીકે અને તેમના સમયના સૌથી ખ્યાતનામ…
વધુ વાંચો >