૨૦.૦૩
વિકૃતિ-વિભાગોથી વિચારક્રિયા
વિકૃતિ-સિદ્ધાંત (strain theory)
વિકૃતિ-સિદ્ધાંત (strain theory) : નાનાં વલયો(rings)વાળાં એલિફેટિક (aliphatic) ચક્રીય (cyclic) સંયોજનોની ક્રિયાશીલતા અને તેમનું સ્થાયિત્ય (stability) દર્શાવતો સિદ્ધાંત. આ સિદ્ધાંત મ્યૂનિક યુનિવર્સિટીના એડૉલ્ફ વૉન બાયરે 1885માં રજૂ કર્યો હતો. બાયરે સૌપ્રથમ દર્શાવ્યું કે સમચતુષ્ફલક (regular tetrahedron)ના ખૂણા (corners) અને કેન્દ્ર (centre) વચ્ચે બનતો કોણ (angle) 109° 28´, એ સમપંચભુજ નિયમિત…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા
વિક્ટોરિયા : ઑસ્ટ્રેલિયા ખંડના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 34° 00´થી 38° 50´ દ. અ. અને 141°થી 150° પૂ. રે. વચ્ચેનો આશરે 2,27,600 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ન્યૂ સાઉથ વેલ્સ, પૂર્વમાં પૅસિફિક મહાસાગર, દક્ષિણે ટસ્માનિયા સમુદ્ર (બાસની સામુદ્રધુની) તથા પશ્ચિમે સાઉથ ઑસ્ટ્રેલિયા રાજ્ય…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા
વિક્ટોરિયા : કૅનેડાના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા બ્રિટિશ કોલંબિયાનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 48° 25´ ઉ. અ. અને 123° 22´ પ. રે.. તે વાનકુવર ટાપુના અગ્નિ છેડાની ધાર પર કૅનેડાયુ.એસ.ની સરહદ નજીક આવેલું છે. તેનો શહેરી વિસ્તાર માત્ર 18 ચોકિમી. જેટલો જ છે, પરંતુ મહાનગરનો વિસ્તાર આશરે 400 ચોકિમી. જેટલો છે.…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા (ટેક્સાસ, યુ.એસ.)
વિક્ટોરિયા (ટેક્સાસ, યુ.એસ.) : યુ.એસ.ના દક્ષિણ ભાગમાં ટેક્સાસ રાજ્યના વિક્ટોરિયા પરગણાનું મુખ્ય મથક. ભૌગોલિક સ્થાન 29° 00´ ઉ.અ. અને 97° 15´ પ. રે.. તે કૉર્પસ ક્રિસ્ટિથી ઈશાન તરફ 137 કિમી.ને અંતરે ગ્વાડેલૂપ નદી પર આવેલું છે. 1940ના દસકાથી આ સ્થળ ખનિજતેલ, કુદરતી વાયુ તેમજ પેટ્રોકેમિકલ પેદાશોના ઉત્પાદનનું મહત્વનું મથક બની…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા (સેશલ્સ)
વિક્ટોરિયા (સેશલ્સ) : હિન્દી મહાસાગરમાં આવેલા સેશલ્સ ટાપુજૂથનો મોટામાં મોટો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : 4° 38´ દ. અ. અને 55° 27´ પૂ. રે.. સેશલ્સ પ્રજાસત્તાકનું પાટનગર તેમજ મોટામાં મોટું શહેર. ટાપુજૂથનું એકમાત્ર બંદર. વિક્ટોરિયા ટાપુ માહે ટાપુના ઈશાન કાંઠે આવેલો છે. બંદર ઊંડા જળનું હોવાથી અહીં એકસાથે ચાર જહાજો લાંગરી…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા ઍન્ડ આલ્બર્ટ મ્યુઝિયમ, લંડન
વિક્ટોરિયા ઍન્ડ આલ્બર્ટ મ્યુઝિયમ, લંડન : લંડનમાં આવેલું વિશ્વમાં લલિત કલા અને પ્રયોજિત કલાવિષયક એક શ્રેષ્ઠ મ્યુઝિયમ. 26મી જૂન 1919ના રોજ રાજા એડવર્ડ સાતમાએ તેને ખુલ્લું મૂક્યું હતું. ત્યારે તેમાં સુશોભન-કલા અને આર્ટ લાઇબ્રેરીના મ્યુઝિયમનો સમાવેશ થતો હતો. તેમાં બ્રિટિશ ચિત્રકલાની કૃતિઓ, શિલ્પો અને કોતરેલી આકૃતિઓનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે,…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા ટાપુ
વિક્ટોરિયા ટાપુ : આર્ક્ટિક મહાસાગરમાં કૅનેડાના નૉર્ધર્ન ટેરિટરી વિસ્તારમાં આવેલો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 70° ઉ. અ. અને 110° પ. રે.ની આજુબાજુનો 2,17,290 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે, તેની લંબાઈ 515 કિમી. અને પહોળાઈ સ્થાનભેદે 290થી 370 કિમી. જેટલી છે. ટાપુનો વાયવ્યભાગ સમુદ્રસપાટીથી 655 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવે છે.…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા ધોધ
વિક્ટોરિયા ધોધ : આફ્રિકામાં ઝામ્બિયા અને ઝિમ્બાબ્વે વચ્ચે ઝામ્બેસી નદી પર તેના મૂળ અને મુખ વચ્ચે અર્ધે અંતરે આવેલો ધોધ. ઝામ્બેસી નદી આ સ્થળે 1.5 કિમી. પહોળી બને છે. ધોધના સ્થળે આ નદી તેની ઊંડી સાંકડી ખીણમાં એકાએક ખાબકે છે. જમણે કાંઠે તેની ઊંચાઈ 78 મીટર જેટલી, જ્યારે મધ્યમાં તે…
વધુ વાંચો >વિક્ટોરિયા નદી
વિક્ટોરિયા નદી : ઑસ્ટ્રેલિયાની નૉર્ધર્ન ટેરિટરીમાં આવેલી લાંબામાં લાંબી નદી. ભૌગોલિક સ્થાન : 15° 30´ દ. અ. અને 130° 10´ પૂ. રે.. તે હૂકર ખાડીથી ઉત્તરે આશરે 370 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલી ટેકરીઓમાંથી નીકળે છે; ઉત્તર અને વાયવ્ય 560 કિમી.ના અંતર માટે તે પહાડી પ્રદેશમાં તથા નદીથાળામાં થઈને વહે છે. અહીંના…
વધુ વાંચો >વિક્રયપાત્ર અધિશેષ
વિક્રયપાત્ર અધિશેષ : કોઈ પણ વસ્તુના કુલ ઉત્પાદનમાંથી અંગત કે પરિવારના વપરાશ માટે આરક્ષિત કર્યા પછી બજારમાં વેચાણ માટે મૂકવામાં આવતો વધારાનો જથ્થો અથવા વિક્રય થતો અધિશેષ. વિનિમયપ્રધાન વિકસિત અર્થતંત્રમાં માણસ, પ્રદેશ કે દેશ પોતે અન્યના મુકાબલે અધિક અનુકૂળતા ધરાવતો હોય તે ચીજ કે સેવા પેદા કરે છે, બજારમાં તે…
વધુ વાંચો >વિક્લો (Wicklow)
વિક્લો (Wicklow) : આયર્લૅન્ડના લિન્સ્ટર પ્રાંતનું રાજ્ય અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આયર્લૅન્ડમાં પૂર્વ તરફ આવેલું છે તથા 53° 10´ ઉ. અ. અને 6° 30´ પ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 2,025 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ડબ્લિન, પૂર્વે આયરિશ સમુદ્ર અને સેંટ જ્યૉર્જની ખાડી, દક્ષિણે વૅક્સફૉર્ડ તથા…
વધુ વાંચો >વિક્સેલ, નટ
વિક્સેલ, નટ (જ. 1851; અ. 1926) : અર્થશાસ્ત્રની ‘સ્ટૉકહોમ વિચારસરણી’ના મુખ્ય ઉદ્ગાતા સ્વીડિશ અર્થશાસ્ત્રી. સ્વીડનની ઉપસાલા યુનિવર્સિટીમાં ગણિત અને તત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો. 1885માં ગણિત વિષયમાં સ્નાતક અને 1895માં તે જ વિષયમાં ડૉક્ટરેટની પદવી મેળવી. દરમિયાન જે. એસ. મિલ, કાર્લ મૅન્જર અને બોહેમ બેવર્ક જેવા તે જમાનાના અગ્રણી અર્થશાસ્ત્રીઓના સિદ્ધાંતોનું તલસ્પર્શી…
વધુ વાંચો >વિખંડન (cleavage)
વિખંડન (cleavage) : પ્રાણીગર્ભવિજ્ઞાન. ફલિતાંડ (અને અનિષેચિત [parthenogenetic] ઈંડાં)નું ગર્ભ-ખંડો (blastomeres) નામે ઓળખાતા કોષોમાં થતું વિભાજન. આ વિભાજન અત્યંત ઝડપી હોવાથી ઉત્પન્ન થતા નવા કોષો વૃદ્ધિ પામતા નથી અને ક્રમશ: નાના અને નાના બને છે; જ્યારે તેમનાં કદ ઘટ્યાં કરે છે. તેની અસર હેઠળ નવતર કોષોમાં આવેલ કોષરસનું પ્રમાણ ક્રમશ:…
વધુ વાંચો >વિખંડન-દ્રવ્યો
વિખંડન-દ્રવ્યો : એવાં દ્રવ્યો જેના પારમાણ્વિક ન્યૂક્લિયસ વિખંડનશીલ હોય, ન્યૂટ્રૉનના મારાથી ભારે ન્યૂક્લિયસનું બે લગભગ સમાન ભાગોમાં વિભાજન થાય તેને ન્યૂક્લિયર વિખંડન કહે છે. સામાન્યત: તેની સાથે કેટલાક ન્યૂટ્રૉન અને ગૅમા કિરણો ઉત્સર્જિત થાય છે. આ પ્રક્રિયામાં કિરણોત્સર્ગતા(radioactivity)માં ન્યૂક્લિયસના રૂપાંતરમાં ઉદ્ભવતી ઊર્જા કરતા ઘણી વધારે ઊર્જા ઉદ્ભવે છે. યુરેનિયમ-235, પ્લૂટોનિયમ-239…
વધુ વાંચો >વિખંડન-બૉમ્બ
વિખંડન-બૉમ્બ : ન્યૂક્લિયર વિખંડનના સિદ્ધાંત પર આધારિત સામૂહિક વિનાશ માટેનું વિસ્ફોટક શસ્ત્ર. ન્યૂક્લિયસનું વિખંડન કરી તેનાથી ઉત્પન્ન થતી ઊર્જા ઉપર વિજય અને વિનાશ પેદા કરી શકાય છે. પરમાણુ રિઍક્ટર દ્વારા ન્યૂક્લિયર ઊર્જા પેદા કરી તેમાંથી વિદ્યુત-ઊર્જા મેળવીને તેનો શાંતિમય ઉપયોગ સુનિશ્ચિતપણે કરી શકાય છે. ન્યૂક્લિયર બૉમ્બનું નિર્માણ કરી તેનો વિનાશક…
વધુ વાંચો >વિગેલૅન્ડ, ગુસ્તાફ (Vigeland, Gustaf)
વિગેલૅન્ડ, ગુસ્તાફ (Vigeland, Gustaf) (જ. 11 એપ્રિલ 1869, મેન્ડેલ, નૉર્વે; અ. 12 માર્ચ 1943) : નૉર્વેજિયન શિલ્પી. નવ વરસની ઉંમરે વિગેલૅન્ડે કાષ્ઠ કોતરીને શિલ્પસર્જન કરનાર નૉર્વેજિયન શિલ્પી ફ્લેડ્મો (Fladmoe) હેઠળ ઓસ્લો નગરમાં તાલીમ લેવી શરૂ કરી. વિગેલૅન્ડ સત્તર વરસનો હતો ત્યારે તેના પિતાનું મૃત્યુ થતાં તેના પિતાની ખેતી સંભાળવાની જવાબદારી…
વધુ વાંચો >વિગ્નર, યૂજીન પૉલ
વિગ્નર, યૂજીન પૉલ (જ. 17 નવેમ્બર 1902, બુડાપેસ્ટ; અ. 1995) : મૂળભૂત સમમિતિ(symmetry)ના સિદ્ધાંતની શોધ અને અનુપ્રયોગ દ્વારા પારમાણ્વિક ન્યૂક્લિયસ અને મૂળભૂત કણોની શોધમાં મહત્વનો ફાળો આપનાર અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની. ન્યુક્લિયર ભૌતિક વિજ્ઞાન ક્ષેત્રે તેમનાં ઘણાં પ્રદાનો છે જેમાં સમતા સંરક્ષણના સિદ્ધાંતના સંરૂપણ(Formulation)નો સમાવેશ થાય છે. તે માટે 1963માં તેમને ગોએપ્પેટમેયર…
વધુ વાંચો >વિગ્ના
વિગ્ના : જુઓ ચોળા.
વધુ વાંચો >વિગ્નૉડ, વિન્સેન્ટ ડુ
વિગ્નૉડ, વિન્સેન્ટ ડુ (જ. 18 મે 1910, શિકાગો, યુ.એસ.; અ. 11 ડિસેમ્બર 1978, વ્હાઇટ પ્લેઇન્સ, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : અમેરિકન જૈવરસાયણ અને વાઝોપ્રેસીન અને ઑક્સિટોસીન નામના બે પીયૂષ અંત:સ્રાવો(pituitary hormones)ના અલગીકરણ અને સંશ્લેષણ બદલ 1955ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર વિષય માટેના નોબેલ પુરસ્કાર-વિજેતા. ઇલિનોઇ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરી તેમણે 1923માં બી.એસસી. તથા 1924માં એમ.એસસી.…
વધુ વાંચો >