૧૭.૨૪
રાય રેણુકાથી રાષ્ટ્રગીત
રાય, રેણુકા
રાય, રેણુકા (જ. 4 જાન્યુઆરી 1904; અ. એપ્રિલ 1997) : બંગાળી સમાજસેવિકા. ચારુલતા અને સતીશચંદ્ર મુખરજીનાં પ્રથમ પુત્રી. પિતા ઇંડિયન સિવિલ સર્વિસમાં હોવાથી બંગાળાનાં જિલ્લામથકોએ જિલ્લા મૅજિસ્ટ્રેટ રૂપે વારંવાર બદલી પામતા. રેણુકાને આથી દેશનું પ્રત્યક્ષ દર્શન કરવાનો લાભ મળ્યો. સાથેસાથે તેમને ગોરા અધિકારીઓ દ્વારા પિતાને થતો અન્યાય અને તેમનું કરાતું…
વધુ વાંચો >રાય, શિવકુમાર
રાય, શિવકુમાર (જ. 26 એપ્રિલ 1919, રેનૉક, સિક્કિમ) : નેપાળી કવિ અને નવલકથાકાર. 1941માં કોલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાંથી બી.એ. કર્યું. થોડો સમય શિક્ષક તરીકે કાર્ય કર્યું. પછી આઝાદીની લડતમાં સક્રિય ભાગ લીધો. ઑલ ઇન્ડિયા ગુરખા લીગ(1943)ના સક્રિય સ્થાપક સભ્ય. ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોમાં નિર્માતા. પશ્ચિમ બંગાળના બી. સી. રૉયના મંત્રીમંડળમાં શ્રમવિભાગના…
વધુ વાંચો >રાય, સત્યજિત
રાય, સત્યજિત (જ. 2 મે 1921, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 23 એપ્રિલ 1992) : ચલચિત્રજગતમાં ભારતનું નામ રોશન કરનાર દિગ્દર્શક, લેખક અને સંગીતકાર. પિતા : સુકુમાર રાય, માતા : સુપ્રભા. સત્યજિત રાયનું બાળપણનું હુલામણું નામ માણિક હતું. તેઓ બે વર્ષના હતા ત્યારે પિતાની છત્રછાયા ગુમાવી દીધી હતી. તેને પરિણામે તેમનું બાળપણ…
વધુ વાંચો >રાય, સિતાંશુ
રાય, સિતાંશુ (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1938, પરોટા, જિ. વીરભૂમ, પ. બંગાળ) : બંગાળી લેખક. તેમણે વિશ્વભારતી યુનિવર્સિટીમાંથી બંગાળીમાં એમ.એ., સંગીત સ્નાતક તથા પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. પછી વિશ્વભારતી યુનિવર્સિટીમાં રવીન્દ્ર સંગીતના પ્રાધ્યાપક તરીકે કામગીરી કરી. તેમણે બંગાળી તેમજ અંગ્રેજી ભાષામાં 4 ગ્રંથો પ્રગટ કર્યા છે; જેવા કે ‘રવીન્દ્ર સાહિત્ય સંગીત ભાવના’…
વધુ વાંચો >રાયસેન
રાયસેન : મધ્ય પ્રદેશ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 10´ ઉ. અ. અને 78° 10´ પૂ. રે. આજુબાજુનો 8,466 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે વિદિશા, ઈશાન અને પૂર્વમાં સાગર, અગ્નિમાં નરસિંહપુર, દક્ષિણમાં હોશંગાબાદ અને સિહોર તથા પશ્ચિમે સિહોર અને…
વધુ વાંચો >રાય, હિમાંશુ
રાય, હિમાંશુ (જ. 1892; અ. 19 મે 1940) : મૂક ભારતીય ચિત્રોનું ટૅક્નીકલ પાસું મજબૂત કરનાર અભિનેતા, નિર્માતા, દિગ્દર્શક. 1925ના અરસામાં ભારતીય ચિત્રો હજી કોઈ ચોક્કસ ઘાટ પકડવાનો પ્રયાસ કરતાં હતાં ત્યારે હિમાંશુ રાયે ભારતીય ચિત્રોને આંતરરાષ્ટ્રીય ફલક પર પહોંચાડ્યાં હતાં. હિમાંશુ રાયે જોયું કે વિદેશી ચિત્રોમાં જેટલું ધ્યાન ટૅક્નીકલ…
વધુ વાંચો >રારોટોંગા (ટાપુ)
રારોટોંગા (ટાપુ) : દક્ષિણ પૅસિફિક મહાસાગરમાં આવેલા કૂક ટાપુઓ પૈકીનો મોટામાં મોટો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : 21° 14´ દ. અ. અને 159° 46´ પ. રે.. તે ન્યૂઝીલૅન્ડથી ઈશાનમાં 3,400 કિમી.ને અંતરે આવેલો છે. તેનો વિસ્તાર 67 ચોકિમી. જેટલો છે. આ ટાપુનું ભૂપૃષ્ઠ જ્વાળામુખીજન્ય હોઈ ખરબચડું છે. 653 મીટર ઊંચાઈ ધરાવતું…
વધુ વાંચો >રાલ્ફ લિંટન
રાલ્ફ લિંટન (જ. 1893; અ. 1953) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત સાંસ્કૃતિક નૃવંશશાસ્ત્રી. તેમણે કારકિર્દીનો પ્રારંભ પુરાતત્વવિદ તરીકે કર્યો. તેમને 1920-22 દરમિયાન માર્કેસઝ ટાપુ (Marquesas Island) પર મોકલવામાં આવ્યા હતા. અહીં તેમને ટાપુ પર રહેતા લોકો વિશે રસ જાગ્યો અને સાંસ્કૃતિક નૃવંશશાસ્ત્રમાં જોડાયા. ત્યારપછી તેમણે નૃવંશશાસ્ત્રમાં ખાસ કરીને વ્યક્તિત્વ, સામાજિક સંરચના, સાંસ્કૃતિક…
વધુ વાંચો >રાવ, ઉડિપી રામચંદ્ર
રાવ, ઉડિપી રામચંદ્ર (જ. 10 માર્ચ 1932, એડમર [કર્ણાટક]) : વિખ્યાત અવકાશવિજ્ઞાની અને ભારતીય અવકાશ-કાર્યક્રમના પૂર્વ અધ્યક્ષ. પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ પોતાના રાજ્યમાંથી લીધું. વિજ્ઞાન સાથે સ્નાતક થયા પછી અનુસ્નાતક અભ્યાસ માટે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા. ત્યાંથી ભૌતિકવિજ્ઞાન સાથે 1953માં એમ.એસસી. થયા. તે પછી અમદાવાદની ભૌતિક અનુસંધાન પ્રયોગશાળામાં તેમણે બ્રહ્માંડ…
વધુ વાંચો >રાવ, એ. આર.
રાવ, એ. આર. (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1908, જિ. સાલેમ, આંધ્રપ્રદેશ) : ઉચ્ચ કક્ષાના ગણિતજ્ઞ. ચેન્નાઈની પ્રેસિડન્સી કૉલેજમાંથી બી.એસસી. અને મુંબઈની વિલ્સન કૉલેજમાંથી એમ.એસસી.નો અભ્યાસ કર્યા બાદ તેઓ 1933માં જૂનાગઢની બહાઉદ્દીન કૉલેજમાં વ્યાખ્યાતા તરીકે જોડાયા. આકસ્મિક રીતે જ ગુજરાતમાં આવેલા રાવે તેને કર્મભૂમિ બનાવી અને સવાયા ગુજરાતી બનીને ગુજરાતમાં તેઓ વસ્યા.…
વધુ વાંચો >રાવળ, રવિશંકર મહાશંકર
રાવળ, રવિશંકર મહાશંકર (જ. 1 ઑગસ્ટ 1892, ભાવનગર; અ. 9 ડિસેમ્બર 1977, અમદાવાદ) : અર્વાચીન ગુજરાતમાં કલાજાગૃતિનો પ્રસાર કરનાર પાયાના અગ્રયાયી (pioneer) કલાકાર, ચિત્રકાર, કલાપત્રકાર, ‘કુમાર’ માસિકના સ્થાપક અને લેખક. આધુનિક ગુજરાતના ‘કલાગુરુ’. પિતા મહાશંકરે સૌરાષ્ટ્રનાં અલગ અલગ ગામો અને નગરોમાં પોસ્ટમાસ્ટરના હોદ્દા સંભાળ્યા હોવાથી રવિશંકરને બાળપણમાં ભાવનગર, ધોરાજી, રાજકોટ,…
વધુ વાંચો >રાવળ, રસિક દુર્ગાશંકર
રાવળ, રસિક દુર્ગાશંકર (જ. 21 ઑગસ્ટ 1928; સાર્દોઈ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. મુંબઈની સર જે. જે. સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાંથી ચિત્રકલાના સ્નાતક થયા. સ્નાતક થયા પછી સર જે. જે. સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટની ભીંતચિત્ર માટેની એક વર્ષની શિષ્યવૃત્તિ (સ્કૉલરશિપ) મળતાં એક વર્ષ વધુ અભ્યાસ કર્યો. રસિક રાવળની ચિત્રશૈલી પર બંગાળ શૈલીની કલા…
વધુ વાંચો >રાવળ, શંકરપ્રસાદ છગનલાલ
રાવળ, શંકરપ્રસાદ છગનલાલ (જ. 26 જાન્યુઆરી 1887, વડોદરા; અ. 24 એપ્રિલ 1957) : ગુજરાતી સાહિત્યના સંશોધક, સંપાદક, ચરિત્રકાર. વડોદરાના વતની. કુટુંબનો ધંધો ખેતીનો. એમની 9 વર્ષની વયે પિતાનું અવસાન થયું અને કુટુંબના નિર્વાહનો ભાર માતા જડાવબાઈને માથે રહ્યો. 5 વર્ષની ઉંમરે વડોદરામાં ગુજરાતી નિશાળમાં 3 ધોરણો પૂરાં કરી આગળ અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >રાવી (નદી)
રાવી (નદી) : વાયવ્ય ભારત અને ઈશાન પાકિસ્તાનમાં આવેલી નદી. ‘પંજાબ’ નામના આધારરૂપ પાંચ નદીઓ પૈકીની એક. તે હિમાચલ પ્રદેશના કુલુ જિલ્લામાં આવેલા હિમાલય-વિભાગમાંથી નીકળે છે અને વાયવ્ય તરફ ચમ્બામાં થઈને વહે છે. ત્યાંથી તે પશ્ચિમ તરફ જમ્મુ-કાશ્મીર સીમા પરથી પસાર થાય છે. તે પછીથી આ નદી ભારત-પાકિસ્તાનની સરહદ પર…
વધુ વાંચો >રાવેલ, મૉરિસ
રાવેલ, મૉરિસ (જ. 7 માર્ચ 1875, ચિબુરે, ફ્રાંસ; અ. 28 ડિસેમ્બર 1937, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : આધુનિક ફ્રેંચ સંગીતકાર. સ્વિસ પિતા અને સ્પૅનિશ માતાના પુત્ર મૉરિસની સંગીતપ્રતિભા બાળવયે જ ઝળકેલી. 14 વરસની ઉંમરે 1889માં પૅરિસ કૉન્સર્વેટરીમાં સંગીતના ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે તે આ વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાયા. વિદ્યાર્થીકાળમાં જ પોતાની કેટલીક ઉત્તમ કૃતિનું…
વધુ વાંચો >રાશિચક્ર (astronomical, ખગોલીય) :
રાશિચક્ર (astronomical, ખગોલીય) : પૃથ્વીની આસપાસ વર્તુળસ્વરૂપે દેખાતો તારાઓનો સમૂહ. બાર તારાસમૂહોનો પટ્ટો, જેમાં થઈને સૂર્યનો માર્ગ પસાર થાય છે. સૂર્ય ફરતે પૃથ્વીની કક્ષાના સમતલને ક્રાંતિતલ એટલે કે ecliptic plane કહેવાય છે અને આ ક્રાંતિતલ આકાશી ગોલકને જે વર્તુળાકારમાં છેદે તે ક્રાંતિવૃત્ત કહેવાય. જો પૃથ્વી પરથી તારાઓના સંદર્ભે સૂર્યનું સ્થાન…
વધુ વાંચો >રાશિવૃત્ત પ્રકાશ
રાશિવૃત્ત પ્રકાશ : સૂર્યોદય પહેલાં અને સૂર્યાસ્ત પછી થોડાક સમયે ક્ષિતિજ આગળ દેખાતી ઝાંખા પ્રકાશની દીપ્તિ. જો આકાશ પ્રમાણમાં સ્વચ્છ અને શહેરી પ્રકાશથી મુક્ત હોય, તો, અંધારિયા આકાશમાં સૂર્યાસ્ત પછી આશરે એક કલાક બાદ થોડા સમય માટે પશ્ચિમ ક્ષિતિજથી ઉપરની તરફ વિસ્તરેલ એક ઝાંખા પ્રકાશિત ‘સ્તંભ’ જેવી રચના સર્જાતી જણાય…
વધુ વાંચો >રાષ્ટ્રકૂટ વંશ
રાષ્ટ્રકૂટ વંશ (ઈ. સ. 733-973) : આઠમીથી દસમી સદી દરમિયાન દખ્ખણમાં થયેલો પ્રભાવશાળી વંશ. રાષ્ટ્રકૂટ વંશના ઉત્તરકાલીન અભિલેખો પ્રમાણે તેમની ઉત્પત્તિ યદુમાંથી થઈ હતી અને તેમના પૂર્વજનું નામ રટ્ટ હતું. તેના પુત્ર રાષ્ટ્રકૂટે પોતાના નામ ઉપરથી આ કુળનું નામ રાખ્યું હતું. ડૉ. એ. એસ. આલ્તેકરના મતાનુસાર, મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકના પ્રદેશો…
વધુ વાંચો >રાષ્ટ્રગીત
રાષ્ટ્રગીત : રાષ્ટ્ર પ્રત્યે પ્રજાનો પ્રેમ તથા ભક્તિનો ભાવ વ્યક્ત કરતું રાષ્ટ્રનું સત્તાવાર ગીત. મોટે ભાગે તે સમૂહમાં ગવાય છે. સાથે વાદ્યવૃંદનું સંગીત પણ હોઈ શકે છે. રાષ્ટ્રગીતનો હેતુ રાષ્ટ્રજનોમાં રાષ્ટ્ર પ્રત્યે, જરૂર પડ્યે બલિદાનની ભાવના પ્રેરવાનો છે. રાષ્ટ્રીય પર્વ, વિશેષ પ્રસંગ, આંતરરાષ્ટ્રીય સંમેલન, રમતોત્સવ અને પરદેશી અતિથિના સ્વાગત જેવા…
વધુ વાંચો >