૧૫.૨૫
માપબંધીથી માર્કોની ગુલ્યેલ્મૉ
માપબંધી
માપબંધી : માપબંધી એટલે અછત ધરાવતાં સાધનો અને વપરાશની ચીજોને ગ્રાહકો વચ્ચે આયોજિત રીતે ને મર્યાદિત પ્રમાણમાં ફાળવવાની સરકારની નીતિ. મુક્ત સ્પર્ધાયુક્ત બજાર પર આધારિત અર્થવ્યવસ્થામાં, સામાન્ય સંજોગોમાં, માપબંધીની જરૂર પડતી નથી. અછત ધરાવતી ચીજો ને સેવાઓને બજારતંત્ર જ ગ્રાહકો વચ્ચે ફાળવી આપે છે. દરેક ગ્રાહક સીમાવર્તી તુષ્ટિગુણ અને આપેલ…
વધુ વાંચો >માપુટો
માપુટો : પૂર્વ આફ્રિકાના મોઝામ્બિક દેશનું પાટનગર, બંદર અને મોટામાં મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 25° 56´ દ. અ. અને 32° 37´ પૂ. રે. દેશનું પાટનગર હોવા ઉપરાંત તે તેના પ્રાંતીય વિસ્તારનું પણ વડું વહીવટી મથક છે, વળી તે દેશનું મહત્વનું વાણિજ્ય અને ઔદ્યોગિક મથક પણ છે. તે હિન્દી મહાસાગરના…
વધુ વાંચો >માપુટો (નદી)
માપુટો (નદી) : મોઝામ્બિકના માપુટો શહેર નજીક આવેલી નદી. તે સ્વાઝીલૅન્ડમાંથી આવતી ગ્રેટ ઉસુતુ નદી અને દક્ષિણ આફ્રિકામાંથી આવતી પોન્ગોલા નદીનો સંગમ થવાથી બને છે. સંગમ પછીની તેની લંબાઈ 80 કિમી. જેટલી છે. ત્યાંથી તે ઈશાન તરફ વહીને શહેરથી દક્ષિણે ડેલાગોઆ ઉપસાગરને મળે છે. તેનું મુખ માપુટો શહેરથી દક્ષિણતરફી અગ્નિકોણમાં…
વધુ વાંચો >માફિયા
માફિયા : કોઈ પણ સ્થળ કે કાળમાં છૂપી રીતે ગેરકાયદેસર કામ કરનારું ગુનેગારોનું સંગઠન. સમગ્ર ઇતિહાસકાળ દરમિયાન જુદા જુદા સ્વરૂપમાં વ્યક્તિગત કે સમૂહસ્વરૂપે ગુનાઓ થતા જ રહ્યા છે. ગુનાને કોઈ સરહદો હોતી નથી. બધી સંસ્કૃતિઓમાં તે જોવા મળે છે. બધી જાતિઓમાં તે બનતા હોય છે. આર્થિક પ્રવૃત્તિના ભાગરૂપે તેનું અસ્તિત્વ…
વધુ વાંચો >માફિલિન્ડો
માફિલિન્ડો (Ma, Phil, Indo) : અગ્નિ એશિયામાં પ્રાદેશિક સહકાર માટેનું સંગઠન. 16 સપ્ટેમ્બર 1963માં રચાયેલા આ સંગઠનમાં મુખ્ય ત્રણ દેશો જોડાયેલા હતા; જેમાં મલેશિયા, ફિલિપાઇન્સ અને ઇન્ડોનેશિયાનો સમાવેશ થયો હતો. આ ત્રણેય દેશોના પ્રથમ અક્ષર-સમૂહોથી આ સંગઠન ઉપર્યુક્ત નામથી ટૂંકા સ્વરૂપમાં ઓળખાયું. મલેશિયાની રચના અંગે પ્રવર્તતી તંગદિલી દૂર કરવાના પ્રયાસરૂપે…
વધુ વાંચો >મામણિયા, દામજીભાઈ લાલજીભાઈ (એન્કરવાલા)
મામણિયા, દામજીભાઈ લાલજીભાઈ (એન્કરવાલા) (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1937, કુંદરોડી, જિ. કચ્છ, અ. 29 જાન્યુઆરી 2023, મુંબઈ) : કચ્છી જૈનરત્ન, ઉદ્યોગપતિ, દાનવીર તથા ઇલેક્ટ્રિકલ અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉપકરણોનું ઉત્પાદન કરતી કંપનીના સ્થાપક. તેમના પિતા લાલજીભાઈ તેમના ગામમાં પૈસાની લેવડ-દેવડનું કામ કરતા હતા. દામજી 6 વર્ષના હતા ત્યારે તેમના પિતા મુંબઈ આવ્યા અને…
વધુ વાંચો >મામલતદાર
મામલતદાર : તાલુકા કક્ષાએ વહીવટ કરનાર રાજ્ય નાગરિક સેવાના રાજ્યપત્રિત અધિકારી. સમાહર્તા (ક્લેક્ટર) અને પ્રાંત અધિકારીની જેમ તે પ્રાદેશિક અધિકારી હોય છે જેની સત્તા તાલુકાના વિસ્તાર સુધી મર્યાદિત હોય છે. ભારતમાં બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન તેના હસ્તકના વહીવટી એકમને નિયમબદ્ધ બનાવવામાં આવ્યો. હવે દરેક તાલુકામાં જાહેર વહીવટનાં જુદાં જુદાં પાસાંનો સમાવેશ…
વધુ વાંચો >મામલુક
મામલુક : ઇજિપ્ત ઉપર ઈ. સ. 1250થી 1517 સુધી રાજ્ય કરનાર લશ્કરી જૂથ. ‘મામલુક’ અરબી ભાષાનો શબ્દ છે અને એનો અર્થ ‘ગુલામ’ થાય છે. મૂળમાં તેઓ તુર્કી, મૉંગોલ અને સિરકેશિયન ગુલામો હતા; જેમને બારમી સદીમાં ઇજિપ્ત લઈ જવામાં આવ્યા હતા. શરૂઆતમાં આ મામલુકોને સૈનિકો તરીકે તાલીમ આપવામાં આવી. એ પછી…
વધુ વાંચો >મામાવાળા, કંચનલાલ
મામાવાળા, કંચનલાલ (જ. 1902; અ. 23 એપ્રિલ 1970) : ગુજરાતી સંગીતકાર અને સંગીતવિવેચક. પિતાનું નામ હીરાલાલ. પુષ્ટિમાર્ગી સંસ્કારોએ તેમનામાં નાનપણથી કલાસૂઝ આરોપી. દસ વર્ષની વયથી જ પદ્ધતિસર સંગીતપ્રશિક્ષણ લેવા માંડ્યું. આ રીતે હાર્મોનિયમ ઉપર પ્રભુત્વ જમાવ્યું. પંડિત ઓમકારનાથ ઠાકુર તથા પંડિત ડી. વી. પલુસ્કર જેવા મહાન સંગીતકારોની સંગત કરી. અન્ય…
વધુ વાંચો >મામુ (1913)
મામુ (1913) : ફકીરમોહન સેનાપતિ કૃત ઊડિયા નવલકથા. નોંધપાત્ર બનેલી આ સામાજિક નવલ, લેખકની શ્રેષ્ઠ રચના ‘ચમન અથા ગૂંથા’ના પ્રકાશન પછી 15 વર્ષે પ્રગટ થયેલી ત્રીજી કૃતિ છે; કૌટુંબિક જીવનની આ કથાનું વસ્તુ 1840–1880ના સમયગાળાના ઓરિસાની સામાજિક તથા આર્થિક પરિસ્થિતિની પશ્ચાદભૂમિકામાં આલેખાયું છે. ‘મામુ’(મામા)નાં વસ્તુગૂંથણી, વિષયમાવજત, સમગ્ર રૂપરેખા તથા મનોવલણ…
વધુ વાંચો >માયોટે
માયોટે (Mayotte) : હિન્દી મહાસાગરની મોઝામ્બિક ખાડીમાં આવેલા કૉમોરોસ દ્વીપસમૂહમાં છેક અગ્નિકોણ તરફનો ટાપુ. તે માડાગાસ્કરથી વાયવ્યમાં 370 કિમી.ને અંતરે આવેલો છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 12° 50´ દ. અ. અને 45° 10´ પૂ. રે. તેનું બીજું નામ માહોરે છે. તે ગ્રાન્ડ ટેરે અને પોટીટ ટેરે નામના બે મુખ્ય ટાપુવિભાગોમાં વહેંચાયેલો…
વધુ વાંચો >માયોસીન રચના
માયોસીન રચના : તૃતીય જીવયુગના પાંચ કાલખંડ પૈકીનો એક, તથા તેના ચોથા ક્રમમાં આવતો વિભાગ. ભૂસ્તરીય ઇતિહાસના કાળક્રમમાં તેના ખડકસ્તરોની જમાવટ આજથી ગણતાં 2 કરોડ વર્ષ અગાઉથી શરૂ થયેલી અને 1 કરોડ 20 લાખ વર્ષ અગાઉ પૂરી થયેલી હોવાથી તેનો કાળગાળો 80 લાખ વર્ષ સુધી રહેલો ગણાય. તેની નીચે ઑલિગોસીન…
વધુ વાંચો >મારફત
મારફત : મૂળ અરબી શબ્દ મઅરિફત એટલે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન, સૂફી વિચારધારા પ્રમાણે મારફત એટલે પરમાત્માની ઓળખ થવી, પિછાણ થવી, પરિચય થવો અને તેમની સાથે એકત્વ અનુભવવું. એ જ્ઞાન દ્વારા મનુષ્ય સમજી શકે છે કે જે પોતાને જે ભિન્નત્વની પ્રતીતિ થાય છે તે મિથ્યા છે. આ જ્ઞાનને સથવારે પ્રથમ તો નિજને…
વધુ વાંચો >મારફતિયા, નગીનદાસ તુલસીદાસ
મારફતિયા, નગીનદાસ તુલસીદાસ (જ. 1840, સૂરત; અ. 1902) : ગુજરાતીમાં મૌલિક નાટકના પ્રથમ સર્જક. સૂરતની મોઢ વણિક જ્ઞાતિના નગીનદાસ 1863માં મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી ઉત્તીર્ણ થનાર બીજા સ્નાતક જૂથના પહેલા ગુજરાતી હતા. 1868માં તેમણે કાયદા વિષયમાં સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી અને મુંબઈ હાઇકૉર્ટમાં પહેલા ગુજરાતી ઍડ્વોકેટ તરીકે સનદ મેળવી હતી. તેઓ કવિ નર્મદના…
વધુ વાંચો >મારફતિયો
મારફતિયો : ઉત્પાદક અને વેપારીઓને તેમના માલની હેરફર કરવા માટે મધ્યસ્થી તરીકે સેવા આપનાર વ્યક્તિ. મારફતિયો એ બિનવેપારી આડતિયાનો એક પ્રકાર છે. આડતિયાના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર હોય છે : એક વેપારી આડતિયા અને બીજા બિનવેપારી આડતિયા. વેપારી આડતિયા માલધણી વતી તેના માલસામાનના ખરીદ-વેચાણ કરવાના અધિકાર ધરાવે છે. વેચેલા કે વેચાવા…
વધુ વાંચો >મારમરાનો સમુદ્ર
મારમરાનો સમુદ્ર : વાયવ્ય તુર્કીમાં આવેલો આંતરખંડીય સમુદ્ર. ભૌગોલિક સ્થાન : 40° 40´ ઉ. અ. અને 28° 0´ પૂ. રે. તે તુર્કીના એશિયાઈ અને યુરોપીય ભાગોને જુદા પાડે છે. તે ઈશાનમાં બૉસ્પરસની સામુદ્રધુની દ્વારા કાળા સમુદ્ર સાથે તથા નૈર્ઋત્યમાં ડાર્ડેનલ્સની સામુદ્રધુની દ્વારા ઈજિયન સમુદ્ર સાથે જોડાયેલો છે. ઈશાનથી નૈર્ઋત્ય દિશામાં…
વધુ વાંચો >મારવા
મારવા : જનક રાગનો એક પ્રકાર. મારવાના સ્વરોમાંથી બીજા ઘણા રાગો ઉત્પન્ન થાય છે, જે મારવા થાટના રાગો કહેવાય છે. મારવામાં રિષભ સ્વર કોમળ તથા મધ્યમ સ્વર તીવ્ર હોય છે. બાકીના સ્વરો શુદ્ધ લાગે છે. મારવા રાગમાં પંચમ સ્વર સંપૂર્ણ વર્જિત રાખવામાં આવે છે. આ રાગમાં છ સ્વરોનો ઉપયોગ થતો…
વધુ વાંચો >મારવાડ (જોધપુર)
મારવાડ (જોધપુર) : રાજસ્થાનમાં આવેલું રાઠોડ વંશનું શક્તિશાળી રાજ્ય. કનોજના જયચંદ્ર રાઠોડના પૌત્ર સેતરામના પુત્ર સીહાજીએ તેરમી સદીમાં મારવાડમાં રાજ્ય સ્થાપ્યું. ત્યારબાદ મુસલમાનોનો સામનો કરતાં ઈ. સ. 1273માં સીહાજી અવસાન પામ્યો. તેનો પુત્ર આસથાનજી અને ત્યારપછી પૌત્ર ધુહડજી ગાદીએ બેઠા (અ. 1309). ધુહડ પછી રાયપાલ, કાન્હાપાલ, જલણસી, છડાજી, તિડાજી, સલખા…
વધુ વાંચો >મારાર, કુટ્ટીકૃષ્ણ
મારાર, કુટ્ટીકૃષ્ણ (જ. 1900; અ. 1973) : કેરળના સાહિત્યવિવેચક. પિટ્ટમ્પી ખાતેની સંસ્કૃત કૉલેજમાંથી 1923માં ‘સાહિત્યશિરોમણિ’ની પદવી મેળવી. કારકિર્દીના આરંભકાળે તેઓ મલયાળમ કવિ વલ્લથોલના પ્રભાવ હેઠળ આવ્યા; આ ઉપરાંત નલપટ્ટુ નારાયણ મેનન નામના બીજા કવિ અને થિયૉસૉફિસ્ટનો નિકટનો સંપર્ક પણ કેળવાયો અને તેનાથી જીવન તથા સાહિત્ય પરત્વે તેમનો ર્દષ્ટિકોણ બદલાઈ ગયો.…
વધુ વાંચો >મારિન, જૉન
મારિન, જૉન (જ. 23 ડિસેમ્બર 1870, ન્યૂ જર્સી, અમેરિકા; અ. 2 ઑક્ટોબર 1953, મેઇન, અમેરિકા) : મૅનહૅટન અને મેઇન(Maine)ના વિસ્તારને નિરૂપતાં અભિવ્યક્તિવાદી જળરંગી ચિત્રો માટે જાણીતો અમેરિકન ચિત્રકાર અને છાપચિત્રકાર (print-maker). તેણે થોડો સમય ડ્રાફ્ટ્સમૅનશિપ કર્યા પછી ફિલાડેલ્ફિયામાં પેન્સિલ્વેનિયા એકૅડેમીમાં ચિત્રકલાનો અભ્યાસ કર્યો. આ પછી 1905માં તેણે યુરોપયાત્રા કરી. 1910માં…
વધુ વાંચો >