૧૫.૧૨
મરુતોથી મલાયો-પૉલિનેશિયન ભાષાઓ
મરુતો
મરુતો : પ્રાચીન ભારતના, ઋગ્વેદમાં વર્ણવાયેલા, ઝંઝાવાતના દેવો. તેમના માટે 33 સૂક્તો રચાયાં છે. 7 સૂક્તોમાં ઇન્દ્રની સાથે અને એક એક સૂક્તમાં અગ્નિ તથા પૂષન્ની સાથે તેમનું વર્ણન જોવા મળે છે. મરુતનો એક સમૂહ છે. તેમની સંખ્યા 180 (60 × 3) કે 21 (7 × 3)ની ગણાય છે. તેઓ રુદ્રના…
વધુ વાંચો >મરુસ્થલી
મરુસ્થલી : પ્રાચીન સમયમાં આ નામથી ઓળખાતો મારવાડનો પ્રદેશ. જુદા જુદા સ્થળે તેને માટે ‘મરુ’, ‘મરુમંડલ’, ‘મરુદેશ’ જેવા શબ્દોનો ઉપયોગ પણ થયો છે. કાર્દમક મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના સમયના ઈ. સ. 150ના જૂનાગઢના શૈલલેખમાં તેના રાજ્યવિસ્તારમાં મરુનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. મરુમંડલ(મારવાડ)ના પલ્લી ગામનો વણિક કાકૂ વલભીમાં આવ્યાનો ઉલ્લેખ ‘પ્રબંધચિંતામણિ’માં મળે છે.…
વધુ વાંચો >મરૂદભિદ્ વનસ્પતિ
મરૂદભિદ્ વનસ્પતિ અભિશોષણના દર કરતાં બાષ્પોત્સર્જનનો દર ઘણો ઊંચો હોય તેવા પર્યાવરણમાં ઊગતી વનસ્પતિઓ. તેઓ સામાન્યત: જલજ વનસ્પતિઓ કરતાં વિપરીત લક્ષણો ધરાવે છે અને અત્યંત શુષ્ક હવા, ઊંચું તાપમાન, તીવ્ર પ્રકાશ, ઓછાં વાદળો અને વધારે પવન, વધારેપડતું બાષ્પોત્સર્જન (transpiration), શુષ્ક તથા છિદ્રાળુ મૃદા (soil) અને ઓછા વરસાદવાળા પર્યાવરણમાં થાય છે.…
વધુ વાંચો >મરે, જેમ્સ (સર)
મરે, જેમ્સ (સર) (ઑગસ્ટસ હેન્રી) (જ. 1837, ડેનહોમ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 1915) : જાણીતા ભાષાવિજ્ઞાની અને કોશકાર. 1855થી ’85 દરમિયાન તેમણે ગ્રામર-સ્કૂલ-શિક્ષક તરીકે કાર્ય કર્યું. તેમણે 1873માં પ્રગટ કરેલ ‘ડાયલૅક્ટ્સ ઑવ્ ધ સધર્ન કન્ટ્રિઝ ઑવ્ સ્કૉટલૅન્ડ’થી તેમની ખ્યાતિ વ્યાપક બની. ‘ન્યૂ ઇંગ્લિશ ડિક્શનરી’ અને પાછળથી ‘ઑક્સફર્ડ ઇંગ્લિશ ડિક્શનરી’ તરીકે ઓળખાયેલ કોશનું…
વધુ વાંચો >મરે, જૉન (સર)
મરે, જૉન (સર) (જ. 3 માર્ચ 1841, કૉબુર્ગ, ઑન્ટેરિયો; અ. 16 માર્ચ 1914) : સ્કૉટલૅન્ડના સમુદ્રવિજ્ઞાની–દરિયાઈ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી. તેમણે ‘રિપૉર્ટ ઑન ધ સાયન્ટિફિક રિઝલ્ટ્સ ઑવ્ ધ વૉયેજ ઑવ્ એચ. એમ. એસ. ચૅલેન્જર ડ્યુરિંગ ધ યર્સ 1872–1876’ નામના વિસ્તૃત અહેવાલનું સંપાદન કર્યું. 52 ગ્રંથોની આ મહાશ્રેણી એક સુવાંગ અને આગવા સમુદ્રવિજ્ઞાનના અભ્યાસસંચય…
વધુ વાંચો >મરે, જૉન મિડલ્ટન
મરે, જૉન મિડલ્ટન (જ. 1889; અ. 1957) : અંગ્રેજ પત્રકાર અને વિવેચક. ઉચ્ચ શિક્ષણ ઑક્સફર્ડની બ્રેસેનૉઝ કૉલેજમાં પ્રાપ્ત કર્યું. કૉલેજકાળ દરમિયાન સાહિત્ય અને પત્રકારત્વ તરફની તેમની અભિરુચિ ધ્યાન ખેંચે તેવી હતી. અભ્યાસકાળ દરમિયાન જ તેઓ ‘રિધમ’ના તંત્રીપદે નિમાયા. પાછળથી 1919થી 1921 સુધી ‘ઍથેનિયમ’નું તંત્રીપદ સંભાળ્યું. 1923માં તેવા જ સાહિત્યિક સામયિક…
વધુ વાંચો >મરે, જ્યૉર્જ ગિલ્બર્ટ
મરે, જ્યૉર્જ ગિલ્બર્ટ (જ. 1866, સિડની, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 1957) : ઑસ્ટ્રેલિયાના જાણીતા વિદ્વાન અને લેખક. તેમણે ઑક્સફર્ડ ખાતે અભ્યાસ કર્યો; 1889માં તેઓ ગ્લાસગો યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા અને 1908માં તેઓ ગ્રીક ભાષાના પ્રાધ્યાપક નિમાયા. પ્રશિષ્ટ સાહિત્યના ઇતિહાસકાર તથા ગ્રીક નાટ્યકારોની કૃતિઓના અનુવાદક તરીકેની પ્રશસ્ય અને પરિશ્રમભરી કામગીરીના પરિણામે ‘વર્તમાન સમયના સૌથી અગ્રગણ્ય…
વધુ વાંચો >મરેઠી
મરેઠી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલ ઍસ્ટરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Spilanthes oleracea Murr. syn. S. acmella var. oleracea Hook f. (સં. મરહષ્ટિકા, મહારાષ્ટ્રી; હિં. મરૈઠી; મ. મરાઠી, ગુ. મરેઠી; અં. પેરાક્રેસ, બ્રાઝિલિયન ક્રેસ) છે. તે લગભગ 30 સેમી.થી 60 સેમી. ઊંચી બહુવર્ષાયુ શાકીય વનસ્પતિ છે, અને ઉદ્યાનોમાં કૂંડામાં…
વધુ વાંચો >મરે, પૉલી
મરે, પૉલી (જ. 20 નવેમ્બર 1910, બાલ્ટિમોર, મેરીલૅન્ડ) : અમેરિકાનાં અશ્વેત વકીલ, લેખિકા, નાગરિક હકના આંદોલનકર્તા અને મહિલા સમાન હકનાં પ્રારંભિક પુરસ્કર્તા. 1977માં તેઓ એપિસ્કોપલ પાદરી તરીકે દીક્ષાસંસ્કાર પામનારાં સર્વપ્રથમ મહિલા અને અશ્વેત વ્યક્તિ હતાં. વૉશિંગ્ટન ડી. સી. ખાતેની હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં તેઓ કાયદાનાં વિદ્યાર્થી હતાં, ત્યારે 1940ના દશકામાં નાગરિક હકો…
વધુ વાંચો >મરો, એડ્વર્ડ આર.
મરો, એડ્વર્ડ આર. (જ. 27 એપ્રિલ 1908, પોલ ક્રિક, ન્યૂ કૅરોલિના; અ. 23 એપ્રિલ 1965) : અમેરિકાના પ્રસારણકર્તા (broadcaster). ટેલિવિઝન-પત્રકારત્વના ક્ષેત્રે તેમણે એકલે હાથે પ્રામાણિકતા તેમજ નિષ્ઠા દાખલ કરી. તેમની કારકિર્દી જવાબદારીપૂર્ણ તથા ચોકસાઈપૂર્ણ પત્રકારત્વના જીવંત નમૂનારૂપ હતી. 1930માં વૉશિંગ્ટન સ્ટેટ કૉલેજમાંથી સ્નાતક થયા પછી, તેઓ નૅશનલ સ્ટુડન્ટ ફેડરેશનના પ્રમુખ…
વધુ વાંચો >મલબારી, બહેરામજી મહેરવાનજી
મલબારી, બહેરામજી મહેરવાનજી (જ. 18 મે 1853, વડોદરા; અ. 11 જુલાઈ 1912, સિમલા) : કવિ અને ગદ્યકાર. પિતા ધનજીભાઈ મહેતા અને માતા ભીખીબાઈ. પિતાનું અવસાન થતાં માતાની સાથે મહેરવાનજી નાનાભાઈ મલબારીને ત્યાં આંગળિયાત તરીકે ગયેલા. બાળપણ સૂરતમાં. પહેલાં દેશી પદ્ધતિની શાળામાં અને પછીથી પારસી પંચાયતની સ્કૂલમાં. જ્ઞાન મેળવવાની ઝંખના થતાં…
વધુ વાંચો >મલયગિરિ
મલયગિરિ : હેમચંદ્રાચાર્યના સમકાલીન સહવિહારી વિદ્વાન સંસ્કૃત ટીકાકાર. તેમણે પોતાની અનેક કૃતિઓમાં પોતાનો કંઈ પણ પરિચય કે રચનાવર્ષ આપેલાં નથી. અમુક કૃતિઓમાં આપેલા ‘कुमारपाल राज्ये’ — એવા ઉલ્લેખથી તેમજ પોતાના શબ્દાનુશાસન વ્યાકરણમાં આપેલા ‘अऱुणत् कुमारपालोडरातीन्’ – એ ઉદાહરણથી તેઓ કુમારપાળના સમયમાં થયા હશે એમ માની શકાય. મલયગિરિએ મુખ્યત્વે આગમો પર…
વધુ વાંચો >મલયાનિલ
મલયાનિલ (જ. 1892, અમદાવાદ; અ. 24 જૂન 1919) : ગુજરાતી વાર્તાકાર. મૂળ નામ કંચનલાલ વાસુદેવ મહેતા. જન્મ સાઠોદરા નાગર જ્ઞાતિમાં. એમના પિતા અમદાવાદમાં મિલમાં સારા હોદ્દા પર હતા. એમનું પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ અમદાવાદમાં. 1908માં મૅટ્રિક. 1912માં મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી ગ્રૅજ્યુએટ. શાળામાં અભ્યાસ દરમિયાન અંગ્રેજી અને સંસ્કૃત સાહિત્યના અભ્યાસનો રસ. તેઓ…
વધુ વાંચો >મલયાલા મનોરમા
મલયાલા મનોરમા : મલયાળમ ભાષાનું દૈનિક વર્તમાનપત્ર. કેરળમાં કોટ્ટાયમ્, કુણ્ણૂર, કોચી, કોઝિકોડ, કોલ્લમ, તિરુવનંતપુરમ્, ત્રિશૂર અને પાલક્કાડથી પ્રગટ થતું આ અખબાર ભારતમાં પ્રથમ ક્રમે છે, એટલે કે સૌથી વધુ ફેલાવો ધરાવે છે. ભારતીય ભાષામાં પ્રગટ થતાં અખબારોમાં પણ ફેલાવાની ર્દષ્ટિએ તેનો ક્રમ પ્રથમ છે. 1999માં તેનો દૈનિક ફેલાવો સાડા અગિયાર…
વધુ વાંચો >મલયાળમ ભાષા અને સાહિત્ય
મલયાળમ ભાષા અને સાહિત્ય ભારતના કેરળ પ્રદેશમાં બોલાતી ભાષા અને તેનું સાહિત્ય. ભારતના પશ્ચિમ તટનો ઉત્તર ભાગ જો ગુજરાતનો છે તો તે તટનો દક્ષિણ ભાગ કેરળનો. ગુજરાતે ગુર્જરો, પારસીઓ વગેરેને તેમ કેરળે ઈસાઇઓ-યહૂદીઓ વગેરેને આશ્રય આપેલો. આ કેરળ પુરાણ-પ્રસિદ્ધ છે. કાલયવનથી ભાગેલા ભૃગુઓને પરશુરામે કેરળમાં વસાવેલા અને તેઓ પૂર્વજો લેખાય…
વધુ વાંચો >મલહોત્રા, રવીશ
મલહોત્રા, રવીશ (જ. 25 ડિસેમ્બર 1943) : ભારત-સોવિયેત સંયુક્ત અભિયાન અંતર્ગત રશિયા દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા ભારતના બે અંતરિક્ષયાત્રીઓ પૈકી વધારાના, એટલે કે જો છેક છેલ્લી ઘડીએ કશુંક અજુગતું બને તો એકને સ્થાને બીજાને મોકલી શકાય તે આશયથી અનામત રાખવામાં આવેલા એક અંતરિક્ષયાત્રી. દુનિયાના સૌપ્રથમ અંતરિક્ષયાત્રી યુરી ગાગારિન (1934–1968) જ્યારે…
વધુ વાંચો >મલાઈ
મલાઈ : જુઓ દૂધ, દુગ્ધવિદ્યા અને ડેરીઉદ્યોગ
વધુ વાંચો >મલાક્કા (મલેકા)
મલાક્કા (મલેકા) : મલેશિયાનું રાજ્ય તથા તે જ નામ ધરાવતું શહેર અને પાટનગર. તે હવે ‘મલેકા’ નામથી ઓળખાય છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 2° 12´ ઉ. અ. અને 102° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,700 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે અગ્નિ એશિયામાં મલય દ્વીપકલ્પના નૈર્ઋત્ય કિનારે મલાક્કાની સામુદ્રધુની નજીક…
વધુ વાંચો >મલાક્કા(મલેકા)ની સામુદ્રધુની
મલાક્કા(મલેકા)ની સામુદ્રધુની : અગ્નિ એશિયાના મલય દ્વીપકલ્પ અને સુમાત્રાના ટાપુ વચ્ચે આવેલી સાંકડી સામુદ્રધુની. તે હિન્દી મહાસાગર અને દક્ષિણ ચીની સમુદ્રને જોડે છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 2° 30´ ઉ. અ. અને 101° 20´ પૂ. રે. આ સામુદ્રધુની 2°થી 5° ઉ. અ. વચ્ચે આશરે 800 કિમી. લંબાઈમાં વાયવ્ય-અગ્નિ દિશામાં વિસ્તરેલી છે.…
વધુ વાંચો >મલાણી, નલિની
મલાણી, નલિની (જ. 1946, કરાંચી) : આધુનિક ભારતીય મહિલા ચિત્રકાર. મુંબઈની સર જે. જે. સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટમાં અભ્યાસ કર્યા પછી મુંબઈની ‘ભુલાભાઈ દેસાઈ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ’માં ચિત્રો કર્યાં અને બુદ્ધિજીવીઓનું ધ્યાન તેમના તરફ ખેંચાયું. મલાણીનાં ચિત્રોમાં ભારતના અર્વાચીન નગરજીવનની વિષમતાઓનું માનસશાસ્ત્રીય આલેખન જોવા મળે છે. દા.ત., મુંબઈની ચાલીમાં એક નાની ઓરડીમાં રહેતા…
વધુ વાંચો >