૧૪.૦૫
બ્રહ્મપુત્ર (નદી)થી બ્રાઝિલિયા (Brasilia)
બ્રહ્માંડ
બ્રહ્માંડ (cosmos) : નજરાતીત પરમાણુઓથી માંડી અતિ દૂરના ખગોલીય પિંડ સુધીના અસ્તિત્વ ધરાવતા તમામ પદાર્થો, વિકિરણ અને ગુરુત્વાકર્ષી ક્ષેત્રને પ્રસ્તુત કરતું પદ (term). ગ્રીક ભાષામાં ‘કૉસ્મૉસ’(kosmos)નો અર્થ વ્યવસ્થા, વિશ્વ અથવા જગત થાય છે. સમગ્ર ભૌતિક વિશ્વ અને ખગોલીય પદાર્થોનો તે અભ્યાસ છે. વિશ્વ વિરાટ છે; તેનો સૂક્ષ્મ અંશ જ સીધેસીધો…
વધુ વાંચો >બ્રહ્માંડપુરાણ
બ્રહ્માંડપુરાણ : અઢાર ભારતીય પુરાણો પૈકીનો અઢારમો પુરાણગ્રંથ. વિષ્ણુપુરાણ, માર્કંડેય પુરાણ, લિંગપુરાણ, વાયુપુરાણ, કૂર્મપુરાણ અને પદ્મપુરાણની અનુક્રમણિકાઓમાં તેનો અઢારમા પુરાણ તરીકે ઉલ્લેખ છે. તેમાં દેવીભાગવત અનુસાર 12,100 અને મત્સ્યપુરાણ અનુસાર 12,200 શ્લોકો છે; જ્યારે ભાગવત, નારદીય અને બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણની અનુક્રમણિકા અનુસાર 12,000 શ્લોકો આ પુરાણમાં છે. તેમાં 109 અધ્યાયો છે. બ્રહ્માએ…
વધુ વાંચો >બ્રહ્માંડમાં (રાસાયણિક) તત્વો
બ્રહ્માંડમાં (રાસાયણિક) તત્વો – ઉદગમ (origin અને વિપુલતા (abundance) : બ્રહ્માંડના વિવિધ પિંડો(bodies)માં વિવિધ રાસાયણિક તત્વોનું અસ્તિત્વ અને તેમની વિપુલતા. આને વૈશ્વિક રસાયણ(cosmochemistry)ના એક ભાગ તરીકે ઓળખાવી શકાય. વિશ્વરસાયણમાં રાસાયણિક તત્વો, તેમનાં સંયોજનો અને ખનિજોની વિપુલતા, વૈશ્ર્વિક પિંડોની રચનામાં કારણભૂત રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ, વિકિરણધર્મી રૂપાંતરો અને નાભિકીય પ્રક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે.…
વધુ વાંચો >બ્રહ્માંડવિદ્યા
બ્રહ્માંડવિદ્યા (cosmology) : વિશ્વની ઉત્પત્તિ, તેની બૃહત્-માન (large-scale) સંરચના, ઉત્ક્રાંતિ, તેમાં રાસાયણિક તત્વોના ઉદભવ, ગતિકી (dynamics) અને તેના સમગ્ર વિકાસનો અભ્યાસ. વિશ્વનું કેવી રીતે નિર્માણ થયું, ભૂતકાળમાં તેની અંદર શું શું બની ગયું અને ભવિષ્યમાં સંભવત: શું શું બનશે વગેરે બાબતોની તે સમજૂતી આપે છે. ખગોળવિદોએ વિશ્વની બાબતે ખાસ ત્રણ…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મોસ (BrahMos)
બ્રહ્મોસ (BrahMos) : બ્રહ્મોસ એ ભારત અને રશિયાના એક સંયુક્ત સાહસ પ્રકલ્પ અંતર્ગત વિકસિત વિશ્વની સૌથી તેજ અને સૌથી વધુ ઘાતક રેમજેટક્રુઝ મિસાઇલ છે. ભારતની નદી બ્રહ્મપુત્ર અને રશિયાની નદી મોસ્કો(Moskva)ના નામોનું સંયુક્ત રૂપ ‘બ્રહ્મોસ’ છે.આ પ્રકલ્પની શરૂઆત 1998માં થઈ હતી. મિસાઇલ નિર્માણ માટે સ્થાપવામાં આવેલી કંપનીમાં 50.5 ટકા હિસ્સો…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મોસમાજ
બ્રહ્મોસમાજ : ઓગણીસમી સદીમાં સામાજિક અને ધાર્મિક સુધારણાના ભાગ રૂપે સ્થપાયેલી સંસ્થા. તેની સ્થાપના ઓગણીસમી સદીમાં સમાજસુધારા આંદોલનના પિતા ગણાતા રાજા રામમોહનરાયે કરી હતી. તે સમયના ભારતનું ધાર્મિક અને સામાજિક જીવન અનેક કુરિવાજોથી ગ્રસ્ત હતું. ધર્મના ક્ષેત્રે વેદો અને ઉપનિષદોના કાળની ચિંતનની પરંપરાઓ ભુલાઈ ગઈ હતી. કુરિવાજો અને કર્મકાંડો સામાન્ય…
વધુ વાંચો >બ્રાઉન, ઇવા
બ્રાઉન, ઇવા (જ. 1910, મ્યુનિખ, જર્મની; અ. 1945) : ઍડૉલ્ફ હિટલરનાં પત્ની. તે હિટલરના સ્ટાફ ફોટોગ્રાફરનાં સેક્રેટરી તરીકે ફરજ બજાવતાં હતાં. 1930ના દશકામાં તે હિટલરનાં પ્રેયસી બની રહ્યાં. બર્લિનના પતન પછી, ચાન્સેલરીમાં આવેલા બંકરમાં તેમણે અને હિટલરે સાથે આપઘાત કર્યો. આપઘાત કરતાં પહેલાં તેમણે હિટલર સાથે લગ્ન કર્યું હોવાનું મનાય…
વધુ વાંચો >બ્રાઉન, કાર્લ ફર્ડિનાન્ડ
બ્રાઉન, કાર્લ ફર્ડિનાન્ડ (જ. 6 જૂન 1850, ફુલ્દા, હેઝે-કેઝલ; અ. 20 એપ્રિલ 1918, બ્રૂકલીન, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : ભૌતિકશાસ્ત્રમાં ગુગ્લિમો માર્કોની સાથે 1909માં સંયુક્તપણે નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી. રેડિયો ટ્રાન્સમિટરમાં કરવામાં આવેલા ફેરફાર બદલ આ પારિતોષિક આપવામાં આવ્યું હતું. તેમણે યુગ્મિત (coupled) ટ્રાન્સમિટર વડે યુગ્મિત રિસીવર બનાવ્યાં, જેના દ્વારા બિનતારી…
વધુ વાંચો >બ્રાઉન, ગૉર્ડન
બ્રાઉન, ગૉર્ડન (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1951, ગ્લાસગો, કિર્કાડલી, બ્રિટન) : જૂન 2007થી બ્રિટનના વડાપ્રધાન. તેમનો પ્રોટેસ્ટન્ટ પરિવાર ધાર્મિક માન્યતાઓમાં ચુસ્ત અને કંઈક જુનવાણી છે. પિતા સ્કૉટલૅન્ડના અધિકારી હતા. બ્રાઉન તેમના પ્રેરણાસ્રોત તરીકે પિતા અને પત્નીને ગણાવે છે. સમગ્ર કુટુંબ સ્કૉટિશ મૂળિયાં ધરાવે છે. ગૉર્ડન બ્રાઉન 12 વર્ષની કિશોરાવસ્થાથી તેઓ બ્રિટનના…
વધુ વાંચો >બ્રાઉન, પર્સી
બ્રાઉન, પર્સી (જ. 1872 બર્મિંગહામ, યુ. કે. અ. 1955 શ્રીનગર): મહત્વના કળાશિક્ષક, ક્યુરેટર અને ભારતીય કળાના સંશોધક. કૉલકાતાની ગવર્મેન્ટ કૉલેજ ઑવ્ આર્ટના પ્રિન્સિપાલ તરીકે કલાનું શિક્ષણ આપ્યા પછી તેઓ કૉલકાતાના વિક્ટૉરિયા મૅમૉરિયલ હૉલના સેક્રેટરી અને ક્યુરેટર નિમાયા. આ પછી તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્મેન્ટ આર્ટ ગૅલરી’ના કીપર અને પછી લાહોર સંગ્રહાલયના ક્યુરેટર…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મપુત્ર (નદી)
બ્રહ્મપુત્ર (નદી) : મધ્ય તેમજ દક્ષિણ એશિયાની મુખ્ય નદી. તેના મૂળથી મુખ સુધીના જુદા જુદા ભાગોમાં (તિબેટમાં ત્સાંગ પો, અરુણાચલમાં દિહાંગ, અસમમાં બ્રહ્મપુત્ર અને બાંગ્લાદેશમાં જમુના જેવાં) જુદાં જુદાં નામથી તે ઓળખાય છે. તેની કુલ લંબાઈ 2,900 કિમી. જેટલી છે. તેનું મૂળ તિબેટ-હિમાલયમાં આવેલું છે. તિબેટમાં જ્યાંથી તે નીકળે છે…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મપુરાણ
બ્રહ્મપુરાણ : પ્રાચીન ભારતનો પુરાણગ્રંથ. વ્યાસે રચેલાં અઢાર પુરાણમાં બ્રહ્મ કે બ્રાહ્મપુરાણ પ્રથમ છે. બધાં પુરાણોની ગણતરીમાં ‘ब्रत्रयम्’ દ્વારા બ્રહ્મ, બ્રહ્માંડ અને બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. બ્રહ્મનો વિવર્ત થતાં બ્રહ્માંડની રચના બ્રહ્મા દ્વારા થઈ અને તેથી તેમની સાથે સંકળાયેલું પુરાણ તે આ બ્રહ્મપુરાણ. આ પુરાણ દેવીભાગવતની પુરાણાનુક્રમણિકા અનુસાર પાંચમું…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મભટ્ટ, અનિરુદ્ધ લાલજીભાઈ
બ્રહ્મભટ્ટ, અનિરુદ્ધ લાલજીભાઈ (જ. 11 નવેમ્બર 1935, પાટણ; અ. 31 જુલાઈ 1981, અમદાવાદ) : વિવેચક, કવિ, વાર્તાકાર, ચરિત્રકાર, સંપાદક. વતન દેત્રોજ (તા. વીરમગામ). પિતા લાલજી નારાયણજી બ્રહ્મભટ્ટ પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક. મેધાવી અને સંસ્કૃતપ્રેમી. માતા લક્ષ્મીબહેન પ્રેમાળ અને ચીવટવાળાં. શાળા તથા યુનિવર્સિટીનું શિક્ષણ વડોદરામાં, પણ વૅકેશન ઉત્તર ગુજરાતનાં ગામડાંઓમાં. તેથી ગ્રામજીવનનોય…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મભટ્ટ, નટવરલાલ મોતીલાલ
બ્રહ્મભટ્ટ, નટવરલાલ મોતીલાલ (જ. 26 નવેમ્બર 1927) : અર્થશાસ્ત્ર તેમજ કાયદાના નિષ્ણાત; ઉદ્યોગસંચાલક અને સંસ્કારસેવક. વતન જંઘરાળ, તા. જિ. પાટણ. માતા મણિબહેન ધાર્મિક વિદુષી મહિલા. પિતા મોતીલાલ. ઇન્દુબહેન સાથે 1947માં લગ્ન થયું. પ્રાથમિક, માધ્યમિક શિક્ષણ પાટણ હાઈસ્કૂલમાંથી. મૅટ્રિકની પરીક્ષા મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી ત્રીજા નંબરે અને ગુજરાતમાંથી પ્રથમ નંબરે પાસ કરી. અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મભટ્ટ, રઘુનાથ
બ્રહ્મભટ્ટ, રઘુનાથ (જ. 13 ડિસેમ્બર 1892, લીંચ, જિ. મહેસાણા; અ. 11 જુલાઈ 1983, નડિયાદ) : ‘રસકવિ’ તરીકે જાણીતા ગુજરાતી વ્યવસાયી રંગભૂમિના કવિ-નાટ્યકાર. માતાનું નામ મોહિબા. પિતાનું નામ ત્રિભુવનદાસ. વતન નડિયાદ. તેમનું લગ્ન 1904માં મણિબહેન સાથે થયું હતું. તેમણે અંગ્રેજી 5 ધોરણ સુધીનું માધ્યમિક શિક્ષણ નડિયાદની માધ્યમિક શાળામાં લીધું હતું. અભ્યાસમાં…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મમંડળ
બ્રહ્મમંડળ (Auriga) : તે નામે ઓળખાતું તારામંડળ (constellation). તેને કેટલીક વખત સારથિ પણ કહે છે. આકાશગંગા(milky way)ના માર્ગ ઉપર શર્મિષ્ઠા (cassiopeia) અને મિથુન (gemini) વચ્ચે યયાતિ (perseus) અને બ્રહ્મમંડળ આવેલ છે. બ્રહ્મમંડળ યયાતિ અને મિથુન વચ્ચે છે. આ તારામંડળની અંદર મહત્વનો એક તારો બ્રહ્મહૃદય (capella) છે. તે મહત્તમ તેજસ્વિતા ધરાવતો…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મલોક
બ્રહ્મલોક : બ્રહ્માંડમાં આવેલા કુલ 14 લોકમાંનો સર્વશ્રેષ્ઠ અને સૌથી ઉપર આવેલો લોક. વેદ, શાસ્ત્ર અને પુરાણ – એ ત્રણેયમાં બ્રહ્માંડમાં પૃથ્વીથી શરૂ કરીને (1) ભૂલોક, (2) ભુવર્લોક, (3) સ્વર્લોક, (4) મહર્લોક, (5) જનલોક, (6) તપલોક અને (7) સત્યલોક એટલે બ્રહ્મલોક એમ સાત લોક ગણાવવામાં આવ્યા છે. આ બધા લોક…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મવિવાહમ્
બ્રહ્મવિવાહમ્ (1876) : તેલુગુ હાસ્યપ્રધાન નાટ્યકૃતિ. તે ‘હાસ્યસંજીવની’માં હપતે હપતે પ્રગટ થયેલી. પેડ્ડય્યા તે નાટકનું મુખ્ય પાત્ર છે. ‘પેડ્ડય્યા’નો અર્થ તેલુગુ ભાષામાં ‘મોટો અથવા ઘરડો માણસ’ એવો થાય છે. પેડ્ડય્યાની ત્રીજી પત્નીનું પણ અવસાન થતાં તે ત્રણ વર્ષની છોકરી સાથે લગ્ન કરે છે. એનાં બીજાં પાત્રોમાં એનાં લોભી માતા-પિતા છે,…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મવિહાર (બૌદ્ધ)
બ્રહ્મવિહાર (બૌદ્ધ) : સાધક માટે બૌદ્ધ ધર્મમાં ગણાવેલી ચાર માનસિક ભાવનાઓ. બૌદ્ધ ધર્મદર્શનમાં ચાર બ્રહ્મવિહારની વાત કરવામાં આવી છે : (1) મૈત્રી : આ સમાજમાં જે લોકો શુભવૃત્તિવાળા અને સંપન્ન છે તેમના પ્રત્યે મૈત્રી રાખવી. (2) કરુણા : સમાજમાં જે લોકો દુ:ખી છે તેમના પ્રત્યે તિરસ્કાર ન બતાવતાં કરુણાભાવ ધારણ…
વધુ વાંચો >બ્રહ્મવિહાર (વેદાંત)
બ્રહ્મવિહાર (વેદાંત) : જગતના સર્જન માટે પરબ્રહ્મ તત્વ વડે રચવામાં આવેલો ખેલ. અદ્વૈતવાદીઓ એક જ તત્વ જગતમાં રહેલું હોવાનું માને છે. એ સિવાય બીજું કશું નથી. આથી જગતને પરમ તત્વ એવું બ્રહ્મ પોતે જ પોતાનામાંથી સર્જે છે, પોતાની ઇચ્છા મુજબ તેને પાળે છે અને અંતે પોતાનામાં જ સમગ્ર બ્રહ્માંડને સમાવી…
વધુ વાંચો >