૧૩.૧૯
બિને-સાયમન બુદ્ધિકસોટીઓથી બિસ્મિલ્લાખાં
બિને-સાયમન બુદ્ધિકસોટીઓ
બિને-સાયમન બુદ્ધિકસોટીઓ : ફ્રેંચ મનોવિજ્ઞાની બિનેએ સાયમનની મદદથી તૈયાર કરેલી મનોમાપનની કસોટીઓ. આલ્ફ્રેડ બિનેએ 1905માં પ્રથમ બુદ્ધિકસોટી તૈયાર કરી મનોવિજ્ઞાનમાં માપનના ક્ષેત્રે એક હરણફાળ ભરી એમ કહેવાય. બિને અને તેના સહકાર્યકરો વર્ષો સુધી બુદ્ધિમાપન માટે સંશોધન કરતા રહ્યા. હસ્તાક્ષરમાપન જેવી ઘણી બધી રીતો અજમાવી જોઈ; પણ આ બધાંને અંતે લાગ્યું…
વધુ વાંચો >બિનોદિનીદેવી, એમ. કે.
બિનોદિનીદેવી, એમ. કે. (જ. 1922, ઇમ્ફાલ) : જાણીતાં મણિપુરી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને નાટ્યકાર. તેમને તેમની નવલકથા ‘બડોસાહિબ ઓંગ્બી સનતોમ્બી’ માટે 1979ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે કોલકાતા યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા પછી શાંતિનિકેતન ખાતે કલાભવનમાં કલાની તાલીમ લીધી. મણિપુરની સાંસ્કૃતિક સંસ્થા રૂપરંગનાં તેઓ સ્થાપક સભ્ય છે. વળી…
વધુ વાંચો >બિફૉર્ટ સમુદ્ર
બિફૉર્ટ સમુદ્ર : કૅનેડા-અલાસ્કાની ઉત્તર તરફ આવેલો આર્ક્ટિક મહાસાગરનો વિભાગ. તે અલાસ્કાની બેરો ભૂશિરથી ઈશાન તરફ પ્રિન્સ પૅટ્રિક ટાપુ પરના લૅન્ડ્ઝ છેડા સુધી વિસ્તરેલો છે, જ્યારે પશ્ચિમમાં બક્સ ટાપુથી ચુકચી સમુદ્ર તરફ વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ સપાટી-વિસ્તાર આશરે 4,76,000 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 4,761 મીટર, જ્યારે સરેરાશ ઊંડાઈ…
વધુ વાંચો >બિબ્લિયોતેક નાસિયોનાલ
બિબ્લિયોતેક નાસિયોનાલ (આશરે ઈ. 1367) : ફ્રાંસનું રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલય. વિશ્વનું સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથાલયોમાંનું એક. આ ગ્રંથાલયની સ્થાપના ચાર્લ્સ પાંચમાના શાસનકાળ (1340–1380) દરમિયાન 1,200 હસ્તપ્રતોથી રાજમહેલમાં રૉયલ લાઇબ્રેરીની સ્થાપના સમયે 1367ના અરસામાં થયેલી. ફ્રાંસના ઘણાખરા રાજવીઓ અંગત રસથી રજવાડી ગ્રંથાલયો ઊભા કરતા હતા. આ ગ્રંથાલયોમાં ગ્રીક ભાષા અને સાહિત્યનો, તેમજ પૌરસ્ત્ય…
વધુ વાંચો >બિયર(Beer)નો નિયમ
બિયર(Beer)નો નિયમ : અવશોષક માધ્યમની સાંદ્રતા અને વિકિરણના પારગમન કે અવશોષણને સાંકળી લેતો નિયમ. જુદી જુદી સાંદ્રતાવાળા દ્રાવણમાંથી પ્રકાશ (વિકિરણ) પસાર થાય ત્યારે તેની તીવ્રતામાં થતો ઘટાડો માપી બિયરે 1852માં આ નિયમ રજૂ કર્યો હતો. કોઈ એક સમાંગ માધ્યમ (અથવા દ્રાવણ) ઉપર એકવર્ણી (monochromatic) કે અનેકવર્ણી (heterogeneous) પ્રકાશ આપાત થાય…
વધુ વાંચો >બિયર્ડ, ચાર્લ્સ એ.
બિયર્ડ, ચાર્લ્સ એ. (જ. 27 નવેમ્બર 1874, કિંગ્સટાઉન, ઇન્ડિયાના; અ. 1 સપ્ટેમ્બર 1948, ન્યૂ હેવન, ‘કનેક્ટિકટ) : યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સનો વીસમી સદીનો અગ્રણી ઇતિહાસકાર. એણે યુ.એસ.ના ઇતિહાસનું આર્થિક ર્દષ્ટિબિંદુથી મૌલિક અર્થઘટન કર્યું હતું. એનો જન્મ સમૃદ્ધ કુટુંબમાં થયો હતો. એણે ઇન્ડિયાનાના ગ્રીન કેસલની ડી પૉ યુનિવર્સિટીમાં રાજનીતિ અને રાજ્યશાસ્ત્ર વિષયનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >બિયાનામ
બિયાનામ : આસામનાં લગ્નગીતો. આસામમાં લગ્નની જુદી જુદી વિધિ પ્રમાણે ગાવાનાં ગીતો. એ બિયાનામમાં વિધિ પ્રમાણે જુદા જુદાં ગીતો હોય છે. એમાં લગ્નપૂર્વેથી વિધિના સમાપન સુધીનાં ગીતોનો સમાવેશ થાય છે. વરપક્ષ અને કન્યાપક્ષ બંને ઠેકાણે ગવાતાં ગીતોને બિયાનામ કહેવાય છે. લગ્નપૂર્વે ગવાતાં ગીતમાં કન્યાનાં ઘરનાં વખાણ હોય છે. કન્યાપક્ષ તરફથી…
વધુ વાંચો >બિયાસ
બિયાસ : પંજાબની જાણીતી પાંચ નદીઓ પૈકીની એક. પ્રાચીન નામ વિપાશા. આ નદી પંજાબ રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં થઈને વહે છે. હિમાચલ પ્રદેશના કુલુ જિલ્લામાં ‘પંજાબ હિમાલય’ના રોહતાંગ ઘાટમાં 4,361 મીટરની ઊંચાઈએથી તે નીકળે છે. અહીંથી તે દક્ષિણ તરફ કુલુ ખીણમાં પ્રવેશે છે, ત્યાં આજુબાજુના ઢોળાવો પરથી નીકળતી નાની નદીશાખાઓ તેને…
વધુ વાંચો >બિયાંતસિંગ
બિયાંતસિંગ (જ. 22 ફેબ્રુઆરી 1922, કોટલી, જિ. લુધિયાના; અ. 30 સપ્ટેમ્બર 1995, ચંદીગઢ) : પંજાબના ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી અને ખાલિસ્તાનવાદી આતંકવાદનો ભોગ બનેલા રાજ્યના અગ્રણી રાષ્ટ્રવાદી નેતા. પિતા ભારતીય લશ્કરમાં અધિકારી હતા. પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ અવિભાજિત પંજાબના લુધિયાના જિલ્લાની શિક્ષણસંસ્થાઓમાં લીધા બાદ લાહોરની સરકારી કૉલેજમાંથી સ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી અને…
વધુ વાંચો >બિયેટા ડુંગરધાર
બિયેટા ડુંગરધાર : ઍટલાન્ટિક મહાસાગરના દક્ષિણ કૅરિબિયન સમુદ્રતળ પરની અધોદરિયાઈ ડુંગરધાર. હિસ્પાનીઓલા ટાપુ પરની બિયેટા ભૂશિરમાંથી તે દરિયાઈ જળમાં નીચે તરફ વિસ્તરેલી છે. તેની ઉપસ્થિતિ (trend) દક્ષિણી-નૈર્ઋત્ય તરફી છે. આ સમુદ્રમાં આ ડુંગરધાર બે ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે : કોલંબિયન અગાધ દરિયાઈ મેદાન (deep sea-plain) તથા વેનેઝુએલન અગાધ દરિયાઈ મેદાન.…
વધુ વાંચો >બિલિયર્ડ
બિલિયર્ડ : એક વિદેશી રમત. આ રમતનું ઉદભવસ્થાન ફ્રાન્સ ગણાય છે. ઇંગ્લૅન્ડમાં આ રમત અંગ્રેજ ઉમરાવો પોતાનાં મકાનોમાં મનોરંજન માટે રમતા હતા. પછી આ રમત મકાનોમાંથી ક્લબોમાં રમાવા લાગી. ઇંગ્લૅન્ડમાંથી ભારતના રાજાઓ બિલિયર્ડની રમતને ભારતમાં લાવ્યા. સાધનસંપન્ન વ્યક્તિઓ ફુરસદના સમયમાં મનોરંજન માટે આ રમત રમતા. એકલી વ્યક્તિ પણ કલાકોના કલાકો…
વધુ વાંચો >બિલ્મા
બિલ્મા : પશ્ચિમ આફ્રિકાના નાઇજર દેશની ઈશાનમાં અગાદેઝ વિસ્તારમાં ચાડ સરોવરની ઉત્તરે આશરે 480 કિમી. અંતરે આવેલો રણદ્વીપ (18° 30´ ઉ. અ. અને 13° 30´ આજુબાજુ) તથા તે જ નામ ધરાવતું નગર (18° 46´ ઉ. અ. અને 12° 50´ પૂ. રે.). રણદ્વીપ : આ રણદ્વીપ 96 કિમી. લંબાઈનો અને 16…
વધુ વાંચો >બિલ્વાદિ ચૂર્ણ
બિલ્વાદિ ચૂર્ણ : આયુર્વેદિક ઔષધ. તે વિવિધ પ્રકારના અતિસારના રોગોમાં વપરાય છે. તેમાં કાચા બીલીના ફળનો ગર્ભ, લજામણીનાં બીજ, શુદ્ધ કરેલ ભાંગ, કડાછાલ, જાયફળ, જાવંત્રી, ખસખસના દાણા, લીંડીપીપર, મોચરસ (એટલે કે શીમળાના ઝાડનો ગુંદર), જાંબુડાની છાલ, આંબાની છાલ, મહુડાની છાલ, જેઠીમધ, સુગંધી વાળો, ધાણા, જીરું, સૂંઠ અને ધાવડીનાં ફૂલ –…
વધુ વાંચો >બિલ્હણ
બિલ્હણ : સંસ્કૃત ભાષાના કાશ્મીરી મહાકવિ. તેઓ ‘વિક્રમાંકદેવચરિત’, ‘ચૌરપંચાશિકા’ અને ‘કર્ણસુંદરી’ના રચયિતા છે. જ્યેષ્ઠ કલશ અને નાગદેવીના પુત્ર. કોણમુખનગરમાં જન્મ, જે કાશ્મીરમાં પ્રવરપુર નજીકનું સ્થળ છે. બિલ્હણ સ્વયં વ્યાકરણ અને કાવ્યશાસ્ત્રના વિદ્વાન હતા. તેમના પિતાએ પણ પતંજલિના ‘મહાભાષ્ય’ પર ટીકા રચી હતી. કલશના રાજ્યકાળ દરમિયાન બિલ્હણ યશ અને નસીબ માટે…
વધુ વાંચો >બિશપ
બિશપ : ખ્રિસ્તી ધર્મના વડા અધિકારી. કૅથલિક અને ઍન્ગલિકન્સના ધર્મસંઘના માળખામાં બિશપ એક પદાધિકારી છે; દા.ત., કૅથલિક સંપ્રદાયમાં સર્વોચ્ચ સ્થાને પોપ છે. સંપ્રદાય હેઠળના સમગ્ર વૈશ્વિક વિસ્તારને સફળ સંચાલન માટે, ભૌગોલિક સીમાડાઓના અનુસંધાનમાં જુદા જુદા ભાગમાં વહેંચી દેવામાં આવ્યો છે. આ ભાગને ધર્મપ્રાંત કહેવામાં આવે છે. હાલ ગુજરાતમાં ત્રણ કૅથલિક…
વધુ વાંચો >બિશપ, જે. એમ.
બિશપ, જે. એમ. : ઈ. સ. 1989ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યા અંગેના નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા. એચ. ઈ. વૅર્મસ (Varmus) અને જે. એમ. બિશપને કૅન્સર કરતા જનીનો અંગેના સંશોધનને કારણે આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું છે. તેમણે સાનફ્રાન્સિસ્કો ખાતેની કૅલિફૉર્નિયા યુનિવર્સિટીમાં સિત્તેરના દાયકાના મધ્યભાગમાં વિવિધ પ્રયોગો કરીને જનીનો અને કૅન્સર વચ્ચેનો સંબંધ શોધવા…
વધુ વાંચો >બિશિ, પ્રમથનાથ
બિશિ, પ્રમથનાથ (જ. 1901; અ. 1985) : બંગાળી કવિ, નવલકથાકાર, વાર્તાકાર. શાળા અને કૉલેજનું શિક્ષણ શાંતિનિકેતનમાં. રવીન્દ્રનાથનાં ચેતના અને પરિવેશને તેમની જ ભૂમિકામાં આત્મસાત કરવાની જેમને ઉત્તમ તકો સાંપડેલી એવા લેખકોમાંના એક. બિશિની આરંભની કવિતામાં કેટલાંક સૉનેટ છે, જે પહેલાં ‘બંગશ્રી’માં પ્રકટ થયાં હતાં અને પછી 3 નાના સંગ્રહો –…
વધુ વાંચો >બિશ્નુપુર
બિશ્નુપુર : મણિપુર રાજ્યના દક્ષિણ-મધ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24° 38´ ઉ. અ., 93° 46´ પૂ. રે. વચ્ચેનો માત્ર 496 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર અને ઈશાન તરફ ઇમ્ફાલ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ થૌબલ (ચાઉબલ) જિલ્લો, દક્ષિણ અને નૈર્ઋત્ય…
વધુ વાંચો >બિશ્વાસ, અનિલ
બિશ્વાસ, અનિલ (જ. 7 જુલાઈ 1914, ગામ બારીસાલ, હાલ બાંગ્લાદેશ) : ભારતીય ચલચિત્રોના પાર્શ્વગાયનના પ્રણેતાઓ પૈકીના એક. નાટકોમાં સંગીત આપીને કારકિર્દીની શરૂઆત કરનાર અનિલ બિશ્વાસે ચલચિત્રોમાં સંગીત આપવાનો પ્રારંભ કર્યો ત્યારે ચલચિત્રો પણ રંગભૂમિના સંગીતથી પ્રભાવિત હતાં. તેમણે ચલચિત્રોને રંગભૂમિના સંગીતથી મુક્ત કરવાનું કામ કર્યું. ગરીબ પરિવારમાં જન્મેલા અનિલ બિશ્વાસને…
વધુ વાંચો >બિશ્વાસ, છબિ
બિશ્વાસ, છબિ (જ. 1900; અ. 1962) : બંગાળના ફિલ્મ-અભિનેતા. સત્યજિત રાયની બે ફિલ્મો ‘જલસાઘર’ અને ‘કાંચનજંઘા’એ તેમને આંતરરરાષ્ટ્રીય નામના અપાવી. ફિલ્મોમાં કામ કરતાં પહેલાં તેમણે તખ્તાથી કારકિર્દીનો આરંભ કર્યો હતો. તખ્તા ઉપર ‘દેવદાસ’, ‘કાશીનાથ’ અને ‘સિરાજ-ઉદ્-દૌલા’ની ભૂમિકાઓ સફળતાથી નિભાવેલી. ત્યારબાદ તેમણે સફળતાપૂર્વક ચરિત્ર-ભૂમિકાઓ ભજવી. સત્યજિત રાયની ‘દેવી’ ફિલ્મમાં તેમણે ભજવેલી…
વધુ વાંચો >