૧૩.૦૫
બર્ગસ્ટ્રોન સૂનેથી બલરામ
બર્ન્સ, આર્થર ફ્રૅન્ક
બર્ન્સ, આર્થર ફ્રૅન્ક (જ. 1904, સ્ટાનિસ્લાવ, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 1987) : અર્થતંત્રમાં અવારનવાર ઉદભવતાં વ્યાપારચક્રીય પરિવર્તનોની આગાહીને લગતા વિશ્લેષણના નિષ્ણાત. ઉચ્ચશિક્ષણને લગતી બધી જ પદવીઓ તેમણે અમેરિકાની કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાંથી પ્રાપ્ત કરી હતી. 1934માં તેમણે વ્યાપારચક્રીય પરિવર્તનોના વૈશ્વિક અધ્યયનને આધારે રજૂ કરેલ મહાનિબંધ પીએચ.ડી.ની પદવી માટે માન્ય રાખવામાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >બર્ન્સ રૉબર્ટ
બર્ન્સ, રૉબર્ટ (જ. 25 જાન્યુઆરી 1759, ઍલૉવે, આયરશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 21 જુલાઈ 1796, ડમ્ફ્રીઝ, ડમ્ફ્રીશાયર) : આંગ્લ કવિ. સ્કૉચ ખેડૂત કુટુંબમાં જન્મ. એક ખેતમજૂર તરીકે જીવનની શરૂઆત કરી ત્યારથી સાહિત્યની લગની. 1784થી 1788ના ગાળામાં જમીન ખેડતાં ખેડતાં એમણે એમનાં શ્રેષ્ઠ કાવ્યો લખ્યાં : ‘ધ કૉટર્સ સૅટરડે નાઇટ’, ‘ધ જૉલી બેગર્સ’,…
વધુ વાંચો >બર્બરક
બર્બરક : ગુજરાતના સોલંકીકાલીન રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ(ઈ. સ. 1094–1143)નો શક્તિશાળી સરદાર. હેમચંદ્રસૂરિએ ‘દ્વયાશ્રય’ મહાકાવ્યમાં સિદ્ધરાજ જયસિંહનાં પરાક્રમો વર્ણવ્યાં છે; તેમાં સૌથી પહેલું પરાક્રમ બર્બરકના પરાભવ અંગેનું છે. આ મહાકાવ્યમાંથી પ્રાપ્ત થતી માહિતી મુજબ, આ બર્બરક (આજના સિદ્ધપુર પાસે સરસ્વતી નદીના તીરે આવેલા) શ્રીસ્થલના ઋષિઓને હેરાન કરતો હતો. તે અંગેની ફરિયાદ…
વધુ વાંચો >બર્મન, આર. ડી.
બર્મન, આર. ડી. (જ. 27 જૂન 1939, કલકત્તા; અ. 4 જાન્યુઆરી 1994) : પંચમ નામે જાણીતા પ્રયોગશીલ ફિલ્મ-સંગીતકાર. ખ્યાતનામ સંગીતકાર પિતા સચિન દેવ બર્મન પોતાના સંગીતમાં લોકસંગીતના ઉપયોગ માટે જાણીતા હતા, જ્યારે પુત્ર રાહુલ દેવ બર્મને વિદેશી ધૂનોનો ભારતીય સંગીત સાથે સમન્વય કરીને નામના મેળવી હતી. 1957માં ગુરુદત્તના ચિત્ર ‘પ્યાસા’માં…
વધુ વાંચો >બર્મન, એસ. ડી.
બર્મન, એસ. ડી. (જ. 1906, ત્રિપુરા; અ. 31 ઑક્ટોબર 1975, મુંબઈ) : ફિલ્મ-સંગીતકાર. પિતા નવદ્વીપ દેવ બર્મન સિતારવાદક અને ધ્રુપદ-ગાયક હતા. ફિલ્મી દુનિયામાં ‘બર્મનદા’ તરીકે જાણીતા બનેલા સચિનદેવ બર્મને શાસ્ત્રીય સંગીતની પ્રારંભિક તાલીમ પિતા પાસે લીધા બાદ ઉસ્તાદ બાદલખાન અને ગુરુ ભીષ્મદેવ પાસે શાસ્ત્રીય સંગીતની તાલીમ લીધી હતી. પહેલાં બંગાળી…
વધુ વાંચો >બર્મિંગહામ (ઇંગ્લૅન્ડ)
બર્મિંગહામ (ઇંગ્લૅન્ડ) (1) : ઇંગ્લૅન્ડનું લંડન પછીના બીજા ક્રમે આવતું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 52° 30´ ઉ. અ. અને 1° 50´ પૂ. રે. ભૌગોલિક ર્દષ્ટિએ તે દેશના મધ્યભાગમાં હોવાથી તેને ‘હાર્ટ ઑવ્ ઇંગ્લૅન્ડ’ તરીકે નવાજવામાં આવે છે. પશ્ચિમ મિડલૅન્ડ્ઝ નામક સ્થાનિક પ્રશાસન જિલ્લામાં તે આવેલું છે. દેશના આ પ્રકારના જિલ્લાઓમાં…
વધુ વાંચો >બર્મિંગહામ (યુ.એસ.)
બર્મિંગહામ (યુ.એસ.) (2) : યુ.એસ.ના અલાબામા રાજ્યનું મોટામાં મોટું શહેર તથા શૈક્ષણિક, ઔષધીય માલસામાન અને પોલાદ બનાવવાનું મહત્વનું મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 33° 31´ ઉ. અ. અને 86° 48´ પ.રે. આ શહેર 256 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ શહેરની વસ્તી 2,65,968 અને મહાનગરની વસ્તી 9,07,810 છે. શહેરમાં આશરે…
વધુ વાંચો >બર્મી ભાષા અને સાહિત્ય
બર્મી ભાષા અને સાહિત્ય : મ્યાનમાર(પ્રાચીન બર્મા કે બ્રહ્મદેશ)ની અધિકૃત ભાષા અને તેમાં રચાયેલું સાહિત્ય. અહીં બોલાતી બર્મી, કારેન, શાન, મોન અને બીજી આદિવાસી ભાષાઓમાં તે મુખ્ય સ્થાન ધરાવે છે. તે મુખ્યત્વે ઇરાવદી નદીના ખીણપ્રદેશમાં બોલાય છે. સિનો-તિબેટન ભાષાકુલના તિબેટન-બર્મી જૂથની આ મુખ્ય શાખા છે. આ ભાષામાં પ્રગટ થતાં સામાન્ય…
વધુ વાંચો >બર્મુડા
બર્મુડા : ઉત્તર આટલાન્ટિક મહાસાગરના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલો પરવાળાંના ટાપુઓનો સમૂહ. એક વખતનું બ્રિટિશ શાસન હેઠળનું દરિયાપારનું સંસ્થાન. ભૌગોલિક સ્થાન : 32° 20´ ઉ. અ. અને 64° 45´ પ. રે. આ ટાપુસમૂહ ન્યૂયૉર્ક શહેરથી અગ્નિકોણમાં આશરે 1,080 કિમી. અંતરે, હતિરાસની ભૂશિરથી પૂર્વમાં આશરે 965 કિમી. અંતરે તથા નોવા સ્કોશિયા અને…
વધુ વાંચો >બર્મુડા ત્રિકોણ
બર્મુડા ત્રિકોણ : પચાસ જેટલાં વહાણો અને વીસેક વિમાનોને હડપ કરી ગયેલ ઉત્તર ઍટલાંટિક મહાસાગરનો વિસ્તાર. આ વિસ્તાર શેતાની ત્રિકોણ તરીકે ઓળખાય છે જે યુ.એસ.ના ફ્લોરિડા રાજ્યની દક્ષિણ-પૂર્વે આવેલ છે. ઍટલાંટિક મહાસાગરમાં બર્મુડા અને ફ્લોરિડાને જોડતી એક રેખા, ક્યૂબા અને પ્યુર્ટો રીકોને સ્પર્શ કરીને જતી બીજી રેખા, અને વર્જિન ટાપુઓ…
વધુ વાંચો >બર્ગસ્ટ્રોન, સૂને
બર્ગસ્ટ્રોન, સૂને (જ. 19 જાન્યુઆરી 1916, સ્ટૉકહોમ, સ્વીડન) : ઈ. સ. 1982ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધાર્મિક વિદ્યા અંગેના નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતા. બૅન્ગ્ટ સેમ્યુલ્સન અને સર જૉન વેન (Vane) સાથે તેમને પ્રોસ્ટાગ્લૅન્ડિન અને તેને સંબંધિત રસાયણોના સંશોધન માટે તે પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમણે સ્ટૉકહોમ માટેની કરોલિન ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.…
વધુ વાંચો >બર્ગિયસ, ફ્રેડરિખ કાર્લ રુડોલ્ફ
બર્ગિયસ, ફ્રેડરિખ કાર્લ રુડોલ્ફ (જ. 11 ઑક્ટોબર 1884, ગોલ્ડશ્માઇડેન, સિલેસિયા; અ. 30 માર્ચ 1949, બ્યુએનોસ આઇરિસ, આર્જેન્ટીના) : કોલસાનું તેલમાં રૂપાંતર કરવાની પ્રવિધિ વિકસાવનાર જર્મન નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા રસાયણવિદ્. રસાયણ ઉદ્યોગપતિના પુત્ર બર્ગિયસનો અભ્યાસ બ્રેસલૉમાં થયેલો. રૂહરમાં છ માસ માટે ધાતુશોધનના કારખાનામાં કામ કરી અનુભવ મેળવ્યો. એબેગના માર્ગદર્શન નીચે તેમણે…
વધુ વાંચો >બર્જરનો રોગ
બર્જરનો રોગ : બર્જર નામના તબીબોએ વર્ણવેલા રોગો. તેની અંતર્ગત બે સાવ અલગ રોગો ચર્ચવામાં આવે છે. લિયો બર્જર (Leo Buerger) અને ઝ્યાં બર્જર (Jean Berger) – એમ બે અલગ અલગ તબીબોએ અલગ અલગ સમયે અને સ્થળે બે અલગ અલગ રોગોને વર્ણવ્યા છે. ઈ.સ. 1879થી 1943માં ન્યૂયૉર્કમાં લિયો બર્જર નામના…
વધુ વાંચો >બર્જેસ, જેમ્સ
બર્જેસ, જેમ્સ (જ. 14 ઑગસ્ટ 1832, ડમફ્રિસ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 3 ઑક્ટોબર 1916) : ભારતીય ઇતિહાસ, પુરાતત્વવિદ્યા અને સ્થાપત્યકલાના પ્રકાંડ સ્કૉટિશ વિદ્વાન. ગ્લાસગો અને એડિનબરોમાં અભ્યાસ. 1855માં ભારતીય સનદી સેવામાં જોડાયા. કલકત્તાની કૉલેજમાં 1855–1861 દરમિયાન ગણિતશાસ્ત્રના અધ્યાપક થયા. મુંબઈની સર જમશેદજી જીજીભાઈ પારસી બેનેવોલન્ટ સંસ્થાના પ્રમુખપદે નિમાયા પછી ‘ટેમ્પલ્સ ઑવ્ શત્રુંજય’…
વધુ વાંચો >બર્ઝેલિયસ, જૉન જેકબ
બર્ઝેલિયસ, જૉન જેકબ (જ. 20 ઑગસ્ટ 1779, લિંકોપિંગ પાસે, સ્વીડન; અ. 7 ઑગસ્ટ 1848, સ્ટૉકહોમ) : સ્વિડિશ વૈજ્ઞાનિક અને આધુનિક રસાયણશાસ્ત્રના સ્થાપકો પૈકીના એક. બાળપણથી અનાથ એવા બર્ઝેલિયસનો ઉછેર તેમનાં સગાંસંબંધીઓ દ્વારા થયેલો. નાની વયથી જ તેમને વૈદકમાં રસ હતો. 1802માં તેમણે ઉપસાલામાંથી એમ.ડી.ની પદવી મેળવી. દરમિયાન અફઝેલિયસના હાથ નીચે…
વધુ વાંચો >બર્ટન, રિચાર્ડ
બર્ટન, રિચાર્ડ (જ. 1925, પોન્ટ્રહિડફેન, સાઉથ વેલ્સ; અ. 1984) : અંગ્રેજી રંગમંચ અને ચલચિત્રોના અભિનેતા. કોલસાની ખાણમાં કામ કરતા પિતાનાં 13 સંતાનો પૈકી 12મા નંબરના રિચાર્ડનું મૂળ નામ રિચાર્ડ વૉલ્ટર જેન્કિન્સ જુનિયર હતું. શાળાના શિક્ષક ફિલિપ બર્ટનને પ્રતાપે રિચાર્ડને ઑક્સફર્ડમાં નાટ્યવિદ્યા ભણવાની શિષ્યવૃત્તિ મળી હતી. શિક્ષકનું ઋણ ચૂકવવા પોતાના નામ…
વધુ વાંચો >બર્ટવિસ્ટલ, હૅરિસન સર
બર્ટવિસ્ટલ, હૅરિસન સર (જ. 1934, લૅન્કેશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : સંગીત-રચનાકાર. તેમણે ‘રૉયલ માન્ચેસ્ટર કૉલેજ ઑવ્ મ્યૂઝિક’ તથા લંડનની ‘રૉયલ એકૅડેમી ઑવ્ મ્યૂઝિક’માં સંગીતવિષયક અભ્યાસ કર્યો. માન્ચેસ્ટરમાં હતા ત્યારે બીજા યુવાન સંગીતકારોનો સહયોગ સાધીને આધુનિક સંગીતના કાર્યક્રમો આપવા ‘ન્યૂ માન્ચેસ્ટર ગ્રૂપ’ નામના એક નાના વૃંદની રચના કરી હતી. 1967માં તેમણે પીટર મૅક્સવેલ…
વધુ વાંચો >બર્ટ્રાન્ડની પૂર્વધારણા
બર્ટ્રાન્ડની પૂર્વધારણા : દરેક વાસ્તવિક x > 1 માટે x અને 2x વચ્ચે કોક અવિભાજ્ય પૂર્ણાંક હોય જ છે એવું બર્ટ્રાન્ડે 1840માં કરેલું અનુમાન સાચું હોય તો તેમાંથી અનેક સારાં પરિણામો ફલિત થઈ શકે; પણ બર્ટ્રાન્ડનું અનુમાન સાબિત કરવું કઠિન લાગતું હતું. તે અનુમાન બર્ટ્રાન્ડની પૂર્વધારણા (postulate) તરીકે ઓળખાયું. 1852માં…
વધુ વાંચો >બર્ટ્રાન્ડ રસેલ
બર્ટ્રાન્ડ રસેલ : જુઓ રસેલ, બર્ટ્રાન્ડ
વધુ વાંચો >બર્ટ્રૅન્ડ લેન્સ
બર્ટ્રૅન્ડ લેન્સ (Bertrand lens) : પોલરાઇઝિંગ માઇક્રોસ્કોપ–ધ્રુવણ સૂક્ષ્મદર્શકમાં ઉપયોગમાં લેવાતું ઉપકરણ. ખનિજછેદના પ્રકાશીય ગુણધર્મોનો અભ્યાસ પોલરાઇઝિંગ માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ સાદા ધ્રુવીભૂત પ્રકાશમાં પ્રકાશ-શંકુ(conical light)ની મદદથી કરવામાં આવે છે. માઇક્રોસ્કોપમાં પ્રકાશ-શંકુ મેળવવા માટે પીઠિકા(stage)ની નીચેના ભાગમાં ધ્રુવક (polariser) અને પીઠિકાની વચ્ચે અભિકેન્દ્રિત ર્દગ્-કાચ (convergent lens) દાખલ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે પ્રકાશ-શંકુનો…
વધુ વાંચો >