૧૨.૨૬
ફૂગજન્ય વિષથી ફેલ્સ્પાર
ફૂગજન્ય વિષ
ફૂગજન્ય વિષ : યજમાન વનસ્પતિ કે પ્રાણીકોષોને ઈજા પહોંચાડતા અથવા તેમની ચયાપચયની પ્રક્રિયાઓને છિન્નભિન્ન કરતા ફૂગ દ્વારા સ્રવતા બિન-ઉત્સેચકીય પદાર્થો. તે યજમાન પેશીમાં થતી ઉત્સેચકીય પ્રક્રિયાને નિષ્ક્રિય બનાવે છે અને અત્યંત અલ્પ સાંદ્રતાએ પણ વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓ માટે હાનિકારક અથવા વિનાશક હોય છે. મોટાભાગનાં વિષ તેમની ક્રિયા બાબતે વિશિષ્ટ હોતાં…
વધુ વાંચો >ફૂગનાશકો (fungicides)
ફૂગનાશકો (fungicides) : ફૂગનો નાશ કરતાં આર્થિક અગત્યનાં રસાયણો. આ ફૂગનાશકો મુખ્યત્વે વનસ્પતિ-રોગ-નિયંત્રણ માટે વપરાતાં હોય છે. વનસ્પતિ-રોગ-નિયંત્રણમાં વપરાતાં વિવિધ રસાયણો કાર્બનિક કે અકાર્બનિક પ્રકારનાં હોય છે. દરેકની સૂક્ષ્મજીવનાશક કાર્યપદ્ધતિ જુદી જુદી હોય છે. કેટલાંક રસાયણો સૂક્ષ્મ જીવને જરૂરી ઉત્સેચકોને નિષ્ક્રિય કરી, ચયાપચયની અગત્યની ક્રિયામાં અવરોધ ઊભો કરી, તેમનો નાશ…
વધુ વાંચો >ફૂટબૉલ
ફૂટબૉલ : પગ વડે દડાને રમવાની રમત. આ રમતમાં દડાને હાથ સિવાય શરીરના કોઈ પણ અવયવ વડે રમી શકાય છે. ફૂટબૉલની રમતની શરૂઆત ક્યારથી થઈ તે કહેવું મુશ્કેલ છે. તે અંગે મતમતાંતરો પ્રવર્તે છે. પાંચ સો વર્ષ પહેલાં પ્રાચીન ગ્રીસમાં ‘હારપેસ્ટમ’ તરીકે ફૂટબૉલની રમત જાણીતી હતી. ઘણા તજ્જ્ઞો એવું જણાવે…
વધુ વાંચો >ફૂટ, રૉબર્ટ બ્રૂસ
ફૂટ, રૉબર્ટ બ્રૂસ (જ. 1834; અ. 1912) : બ્રિટિશ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી અને પુરાતત્ત્વવિદ. કેટલાક તેમને ભારતીય પ્રાગ્-ઐતિહાસિક અભ્યાસના પ્રણેતા તરીકે પણ નવાજે છે. 24 વર્ષની ઉંમરે તેઓ ભારતીય સર્વેક્ષણ ખાતા(GSI)માં જોડાયા અને ત્યાં 33 વર્ષ સેવાઓ આપી. 1862માં પુરાતત્વીય સર્વેક્ષણ સ્થપાયા પછી તેમાં ભારતમાં મળી આવતા પ્રાગૈતિહાસિક માનવ-અવશેષો પર સંશોધન કરવાનું…
વધુ વાંચો >ફૂડ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઑર્ગેનાઇઝેશન (F.A.O.)
ફૂડ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઑર્ગેનાઇઝેશન (F.A.O.) : સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ અંતર્ગત એક સંસ્થા. આ સંસ્થાની સ્થાપના ઑક્ટોબર 1945માં થઈ. તેનું મુખ્ય કાર્યાલય 1951 સુધી વૉશિંગ્ટન ડી. સી. હતું, પરંતુ હવે તે રોમ ખાતે છે. 1943માં તે વખતના અમેરિકાના પ્રમુખ ફ્રૅન્કલિન ડી. રૂઝવેલ્ટે હૉટ સ્પ્રિંગ્ઝ–વર્જિનિયા ખાતે અન્ન અને કૃષિ સાથે સંબંધ ધરાવતી સમસ્યાઓની…
વધુ વાંચો >ફૂદું (Moth)
ફૂદું (Moth) : કીટકવર્ગમાં રોમપક્ષ (lepidoptera) શ્રેણીના પતંગિયા જેવું પ્રાણી. કીટકોની દુનિયામાં રોમપક્ષ શ્રેણી સંખ્યાની ર્દષ્ટિએ બીજા ક્રમે આવે છે. એક અંદાજ મુજબ રોમપક્ષ શ્રેણીની આશરે એકાદ લાખ જેટલી જાતિઓથી વૈજ્ઞાનિકો પરિચિત છે. હજુ પણ હજારોની સંખ્યામાં અન્ય જાતિઓ ઓળખાઈ નથી. દેખાવે ફૂદાં અને પતંગિયાં એકસરખાં જ લાગે, પરંતુ ફૂદાં…
વધુ વાંચો >ફૂરિયે, ફ્રાંકોઝ મેરી ચાર્લ્સ
ફૂરિયે, ફ્રાંકોઝ મેરી ચાર્લ્સ (જ. 7 એપ્રિલ 1772, બોઝાંકો, ફ્રાંસ; અ. 10 ઑક્ટોબર 1837, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : સમાજલક્ષી ફ્રેંચ ચિંતક. કાલ્પનિક સમાજવાદ અંગેની તેમની વિચારસરણી ‘ફૂરિયરવાદ’ તરીકે જાણીતી છે. તેમણે તેમની વ્યાવસાયિક કારકિર્દીની શરૂઆત કારકુન તરીકે કરી હતી. આ જ ગાળા દરમિયાન તેમણે લખેલા ‘ધ સોશિયલ ડેસ્ટિની ઑવ્ મૅન’ અને…
વધુ વાંચો >ફૂરિયે રૂપાન્તર
ફૂરિયે રૂપાન્તર (Fourier transform) : કોઈ બે યોગ્ય ચલરાશિઓ x અને pને અનુલક્ષીને કોઈ વિધેય f(x)ના સંકલન–રૂપાન્તર (integral transform) દ્વારા મળતું વિધેય g(p). તે નીચે મુજબ વ્યાખ્યાયિત થાય છે : જેમાં છે. વિધેય f(x)નું ફૂરિયે રૂપાન્તર g(p) છે તો g(p)નું પ્રતીપ (inverse) રૂપાન્તર f(x) છે; અર્થાત્ સમીકરણો (1) અને (2)…
વધુ વાંચો >ફૂર્ફ્યુરાલ(Furfural)
ફૂર્ફ્યુરાલ(Furfural) : મકાઈનાં કણસલાં (ડૂંડાં) (cobs)માંથી મળતા તેલમાંનો મુખ્ય ઘટક. તેને ફૂર્ફ્યુરાલ્ડિહાઇડ, ફ્યુરાલ, 2–ફ્યુરાલ્ડિહાઇડ પાયરોમ્યુસિક આલ્ડિહાઇડ અથવા 2–ફ્યુરાનકાર્બોક્સાલ્ડિહાઇડ પણ કહે છે. અણુસૂત્ર : C4H3OCHO અથવા ઓટ(યવ)નાં તથા ડાંગરનાં ફોતરાં, મકાઈનાં ડૂંડાં, શેરડીના કૂચા (બગાસે) વગેરે સેલ્યુલોઝયુક્ત અપશિષ્ટ (waste) પદાર્થોને વરાળ તથા મંદ ઍસિડ સાથે ગરમ કરવાથી ફૂર્ફ્યુરાલનું ઉત્પાદન કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ફૂલછાબ
ફૂલછાબ : રાજકોટ અને સૂરતથી પ્રગટ થતું દૈનિક. 1921ના ઑક્ટોબરની બીજી તારીખે સૌરાષ્ટ્રના રાણપુરમાં ‘ફૂલછાબ’ના પુરોગામી ‘સૌરાષ્ટ્ર’ સાપ્તાહિકને અમૃતલાલ શેઠે શરૂ કર્યું હતું. એ પત્રનો મુખ્ય ઉદ્દેશ સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રજવાડાંઓની જોહુકમીથી પ્રજાને મુક્ત કરાવવાની લડતને વેગ આપવાનો હતો. રાણપુર સૌરાષ્ટ્રમાં હોવા છતાં દેશી રજવાડાનો ભાગ નહિ, પરંતુ બ્રિટિશ શાસન હેઠળ…
વધુ વાંચો >ફેફસીશોફ, ધૂલિજન્ય
ફેફસીશોફ, ધૂલિજન્ય : જુઓ શ્વસનતંત્ર (માનવ)
વધુ વાંચો >ફેફસીશોફ, રેણુજન્ય
ફેફસીશોફ, રેણુજન્ય : જુઓ શ્વસનતંત્ર (માનવ)
વધુ વાંચો >ફેમસ સિને લૅબોરેટરી
ફેમસ સિને લૅબોરેટરી : ચલચિત્રક્ષેત્રની નોંધપાત્ર લૅબોરેટરી. મૂળ તો આ સંસ્થા લૅબોરેટરીની સાથોસાથ ફિલ્મ સ્ટુડિયો હતી. વર્ષો સુધી ફિલ્મ-ઉદ્યોગમાં ફેમસ સ્ટુડિયોનો ડંકો વાગતો હતો; પણ 1980ના દસકા બાદ સ્ટુડિયોનું કામ ઓછું થતું ગયું અને લૅબોરેટરીનું કાર્ય યથાવત્ ચાલતું રહ્યું. જાણીતા ચિત્રસર્જક શીરાઝઅલી હકીમે 1942માં ફેમસ સિને લૅબ ઍન્ડ સ્ટુડિયો બનાવવાની…
વધુ વાંચો >ફૅરડે અસર
ફૅરડે અસર : કાચ જેવા સમદિગ્ધર્મી (isotropic) માધ્યમને પ્રબળ ચુંબકીય ક્ષેત્રમાં મૂકી તેમાંથી તલ ધ્રુવીભૂત પ્રકાશ(plane polarized light)ને કિરણક્ષેત્રની દિશામાં પસાર કરવામાં આવે ત્યારે થતી કિરણના ધ્રુવીભવન-તલના પરિભ્રમણની ઘટના. આ ઘટનાને ફૅરડે અસર (faraday effect) કહે છે. માઇકલ ફૅરડેએ ઈ. સ. 1845માં પ્રાયોગિક રીતે આ ઘટના પુરવાર કરી હતી. ચુંબકીય…
વધુ વાંચો >ફૅરડેના વિદ્યુતવિભાજનના નિયમો
ફૅરડેના વિદ્યુતવિભાજનના નિયમો : વિદ્યુતવિભાજન દરમિયાન થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાની માત્રા સમજાવતાં માઇકલ ફૅરડે દ્વારા રજૂ થયેલા બે નિયમો. આ નિયમો નીચે પ્રમાણે છે : (i) વિદ્યુતવિભાજન દરમિયાન થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાની માત્રા (amount) પસાર કરવામાં આવેલા વિદ્યુતજથ્થાના અનુપાતમાં હોય છે (m ∝ Q). (ii) પદાર્થના m જેટલા દળને છૂટું પાડવા અથવા…
વધુ વાંચો >ફૅરડેનો વિદ્યુત-પ્રેરણનો નિયમ
ફૅરડેનો વિદ્યુત-પ્રેરણનો નિયમ : વાહક ગૂંચળા સાથે સંકળાયેલા ચુંબકીય ક્ષેત્રના ફ્લક્સ(બળરેખાઓની સંખ્યા)માં ફેરફાર થાય ત્યારે ગૂંચળામાં પ્રેરિત વિદ્યુતચાલકબળ પેદા થવાની અને પરિણામે ગૂંચળામાં વિદ્યુતપ્રવાહ ઉત્પન્ન થવાની ઘટના. આ ઘટનાને વિદ્યુતચુંબકીય પ્રેરણ કહે છે. ફૅરડેએ ઈ. સ. 1820થી 1831 દરમિયાન સંખ્યાબંધ પ્રયોગો કરી વિદ્યુત-પ્રેરણની ઘટના શોધી, જેનાથી ઔદ્યોગિક વિકાસનો પાયો નંખાયો.…
વધુ વાંચો >ફૅરડે, માઇકલ
ફૅરડે, માઇકલ (જ. 22 સપ્ટેમ્બર 1791, ન્યૂઇંગટન, સરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 25 ઑગસ્ટ 1867, હૅમ્પટન કોર્ટ, સરે) : અંગ્રેજ ભૌતિકશાસ્ત્રી તથા રસાયણશાસ્ત્રી, જેમના ઘણાબધા પ્રયોગોએ વિદ્યુતચુંબકત્વની ઘટના સમજાવવામાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો છે. જીવનની શરૂઆત તેમણે પુસ્તકવિક્રેતા અને પુસ્તકો બાંધનાર (bookbinder) તરીકે કરી. 21 વર્ષની વયે તેમની નિમણૂક સુવિખ્યાત અંગ્રેજ રસાયણશાસ્ત્રી સર…
વધુ વાંચો >ફૅરડૉક્સિન
ફૅરડૉક્સિન : ઇલેક્ટ્રૉનના વહન સાથે સંકળાયેલું હીમ (haem) વગરનું ‘Fe’ તત્વ ધરાવતું પ્રોટીન-વર્ણમૂલક (chromophore). પ્રકાશ સંશ્લેષણના પ્રકાશ તંત્ર-Iના ભાગ રૂપે આવેલું આ વર્ણમૂલક, લોહ-સલ્ફર-પ્રોટીન(A-Fes)માંથી ઇલેક્ટ્રૉનને સ્વીકારી તેનું સ્થાનાંતર NADP સાથે કરે છે. સામાન્ય માન્યતા મુજબ, જો પ્રકાશસંશ્લેષણ-પ્રક્રિયા દરમિયાન NADPનું પ્રમાણ ઘટે તો, તેવા સંજોગોમાં ‘Fd’ એ સ્વીકારેલ ઇલેક્ટ્રૉનને સાયટોક્રોમ (બી)…
વધુ વાંચો >ફૅરનહાઇટ, ગ્રેબ્રિયલ
ફૅરનહાઇટ, ગ્રેબ્રિયલ [જ. 24 મે 1686, ગડાન્સ્ક (Gdansk), પોલૅન્ડ; અ. 16 સપ્ટેમ્બર 1736, હેગ] : આલ્કોહૉલ થરમૉમિટર (1709) અને પારાના થરમૉમિટર(1714)ના શોધક. તેમણે ફૅરનહાઇટ તાપમાન માપક્રમ દાખલ કર્યો. તે યુ.એસ. અને કૅનેડામાં આજે પણ વપરાય છે. આ બે રાષ્ટ્રો સિવાય તાપમાનનો આ માપક્રમ (scale) હવે બીજા કોઈ રાષ્ટ્રમાં વપરાશમાં નથી.…
વધુ વાંચો >ફૅરબૅન્ક્સ, ડગ્લાસ
ફૅરબૅન્ક્સ, ડગ્લાસ (જ. 23 મે 1883, ડેનવર, કોલોરાડો; અ. 1939) : અમેરિકન મૂક ચલચિત્રોના અભિનેતા. પિતા ખ્યાતનામ યહૂદી વકીલ, માતા નર્તકી. મૂળ નામ : ડગ્લાસ એલ્ટન ઉલ્માન. પાંચ વર્ષનો હતો ત્યારે માતા-પિતા છૂટાં પડ્યાં. માતાએ ઉછેર કર્યો અને માતાએ પોતાના પ્રથમ પતિની અટક ફૅરબૅન્ક્સ અપનાવતાં તેમના નામ સાથે ફૅરબૅન્ક્સ અટક…
વધુ વાંચો >